Zgodnie z ogólną regułą każda strona występująca w postępowaniu cywilnym (zarówno powód, jak i pozwany) może wystąpić z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych, jeśli jest to podyktowane ciężką sytuacją materialną. W sprawach pracowniczych pracownik jest zwolniony od kosztów sądowych, choć od tej zasady występują istotne wyjątki. Jakie? Wyjaśniamy poniżej.
Spór z pracodawcą – na jakie ułatwienia może liczyć pracownik?
Ustawodawca przewidział szereg ułatwień dla pracowników toczących spór z pracodawcą. Pracownik ma istotną swobodę co do wyboru sądu właściwego do rozpoznania jego sprawy, może zgłosić pozew oraz inne pisma i wnioski ustnie do protokołu w sądzie zamiast zwyczajowo składanego pisma, a sąd z urzędu może uwzględnić roszczenie alternatywne, jeśli roszczenie wybrane przez pracownika okazało się nieuzasadnione. Jeżeli ugoda zawierana przez pracownika z pracodawcą narusza słuszny interes pracownika, sąd odmówi jej zatwierdzenia.
„1. W sprawach z zakresu prawa pracy pobiera się opłatę podstawową w kwocie 30 złotych wyłącznie od apelacji, zażalenia, skargi kasacyjnej i skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Jednakże w sprawach, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa kwotę 50 000 złotych, pobiera się od wszystkich podlegających opłacie pism procesowych opłatę stosunkową.
1a. Przepisu ust. 1 zdanie drugie nie stosuje się w sprawach dotyczących dochodzenia zwrotu należności powstałych w wyniku realizacji przepisów z zakresu ochrony roszczeń pracowniczych w razie niewypłacalności pracodawcy.
2. Pracownik i pracodawca uiszczają opłatę podstawową od pism podlegających opłacie wymienionych w ust. 1, także w sprawie o ustalenie istnienia stosunku pracy wytoczonej z powództwa inspektora pracy”.
Ułatwienia, jakie ustawodawca przewidział dla pracowników, dotyczą również obowiązku ponoszenia kosztów sądowych. Postępowania sądowe nie są bezpłatne – powód wnoszący pozew do sądu jest zobligowany do uiszczenia opłaty sądowej (jej wysokość jest zależna od rodzaju sprawy, jednak zazwyczaj jest to 5% wartości przedmiotu sporu). Ponadto strony są zobligowane do pokrycia wydatków związanych z postępowaniem (na przykład zwrotu kosztów dojazdu świadków lub opinii sporządzonych przez biegłych sądowych) i poniesienia kosztów związanych z ustanowieniem profesjonalnych pełnomocników. Zgodnie z ogólną zasadą strona przegrywająca proces jest zobowiązana do zwrotu drugiej stronie poniesionych przez nią kosztów.
W sprawach pracowniczych wysokość ponoszonych przez pracownika kosztów zależy od wartości przedmiotu sporu (WPS):
-
w przypadku WPS poniżej 50 000,00 zł opłacie w wysokości 30,00 zł podlegają tylko środki odwoławcze – apelacja, zażalenie, skarga kasacyjna i skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia;
-
w przypadku WPS powyżej 50 000,00 zł pracownik jest zobowiązany do uiszczenia opłaty podstawowej, tj. w wysokości 5% wartości przedmiotu sporu.
Wartością przedmiotu sporu w sprawach o roszczenia pieniężne jest dochodzona kwota. Przykładowo, jeśli pracownik domaga się wypłaty zaległego wynagrodzenia w wysokości 60 000,00 zł wraz z odsetkami, wartością przedmiotu sporu będzie 60 000,00 zł – do WPS nie wlicza się odsetek ani innych kosztów dochodzonych obok roszczenia głównego. Pracownik-powód będzie zobligowany do pokrycia opłaty sądowej od pozwu, która wyniesie 3000,00 zł.
Zwolnienie od kosztów sądowych – kiedy pracownik może złożyć wniosek?
Pracownik, który nie jest w stanie ponieść kosztów sądowych z uwagi na niezwykle trudną sytuację materialną, może ubiegać się o zwolnienie od kosztów sądowych. Dotyczy to przede wszystkim roszczeń powyżej 50 000,00 zł, które obciążone są opłatą od pozwu. Przepisy o zwolnieniu od kosztów mogą być zastosowane również w przypadku roszczeń o niższej wartości – w takim przypadku strona zwolniona od kosztów nie będzie musiała pokrywać na przykład wydatków związanych z toczącym się już postępowaniem.
„1. Zwolnienia od kosztów sądowych może się domagać osoba fizyczna, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny.
2. Do wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych powinno być dołączone oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby ubiegającej się o zwolnienie od kosztów. Oświadczenie sporządza się według ustalonego wzoru. Jeżeli oświadczenie nie zostało złożone albo nie zawiera wszystkich wymaganych danych, stosuje się art. 130 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. z 2016 r. poz. 1822, z późn. zm.3)”.
Sąd zwolni pracownika od kosztów sądowych, jeśli pracownik wykaże, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku dla utrzymania swojego i swojej rodziny. Aby uzyskać zwolnienie, pracownik musi złożyć wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych – wniosek może być zawarty w pozwie, odpowiedzi na pozew albo w innym piśmie. Sąd nie uwierzy pracownikowi na słowo, stąd konieczne jest udokumentowanie ciężkiej sytuacji materialnej poprzez przedłożenie stosownych dokumentów (np. zaświadczenia o zarobkach, zaświadczenia o wysokości uzyskiwanych świadczeń, kopii rachunków, wyciągu bankowego, dokumentacji medycznej, itp.).
Do wniosku należy załączyć oświadczenie o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania. Oświadczenie składa się na formularzu dostępnym w sądach oraz na stronie internetowej Ministerstwa Sprawiedliwości, choć zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego oświadczenie nie musi być złożone na „urzędowym druku”, o ile zawiera informacje określone we wzorze (por. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 23 marca 2007 roku, wydane w sprawie o sygn. V CZ 11/07).
Zwolnienie od kosztów sądowych może nastąpić w całości lub w części – w takim przypadku sąd określi w postanowieniu, od jakiej kwoty albo od jakiego rodzaju opłat strona jest zwolniona. Przykładowo, strona może zostać zwolniona tylko od obowiązku wniesienia opłaty od pozwu w określonej wysokości – w takim przypadku powód nadal jest zobowiązany do pokrycia pozostałej części opłaty oraz innych wydatków, jakie mogą powstać w toku postępowania.
Warto pamiętać, że jeśli strona zwolniona od kosztów sądowych przegra sprawę, wówczas z dużym prawdopodobieństwem można założyć, iż zostanie ona zobligowana do zwrotu kosztów poniesionych przez wygrywającego proces (np. honorarium jego pełnomocnika). Zwolnienie od kosztów sądowych nie obejmuje bowiem zwolnienia od zwrotu kosztów procesowych przeciwnika – w wyjątkowych sytuacjach, podyktowanych zasadą słuszności, sąd może jednak odstąpić od obciążenia przegrywającego tym obowiązkiem.
Jakie są planowane zmiany w zasadach ponoszenia opłat sprawach pracowniczych?
Ministerstwo Sprawiedliwości planuje dokonanie zmian w zasadach ponoszenia opłat związanych z postępowaniami z zakresu prawa pracy. Projekt zmian dotyczących opłat sądowych został zawarty w kompleksowym projekcie zmiany Kodeksu postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (w tym ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych).
Najważniejsza z przedstawianych obecnie zmian dotyczy wspomnianej powyżej opłaty w wysokości 30,00 zł związanej z wnoszeniem środków odwoławczych – zgodnie z zapowiedziami Ministerstwa postępowanie w sprawach pracowniczych powinno być całkowicie wolne od opłat, a w razie przyjęcia nowelizacji opłata ta zostanie zniesiona. W praktyce oznacza to, iż pracownik w sporze z pracodawcą nie będzie ponosił żadnych opłat związanych z wniesieniem pozwu czy opłat na etapie postępowania odwoławczego, o ile jego roszczenie nie przekroczy ustawowej granicy 50 000,00 zł.
Projekt nowelizacji nie modyfikuje w żaden sposób wspomnianej granicy 50 000,00 zł – zwolnienie od kosztów sądowych nadal nie będzie dotyczyło spraw, w których wartość przedmiotu sporu przekracza tę kwotę. W przypadku spraw o przywrócenie do pracy, w których wartość przedmiotu sporu jest liczona jako dwunastokrotność miesięcznego wynagrodzenia, wystarczy wynagrodzenie w wysokości 4170,00 zł, aby pracownik był narażony na konieczność poniesienia opłaty sądowej od pozwu. Opłata sądowa w takich przypadkach nadal wyniesie 5% wartości przedmiotu sporu, choć pojawiają się postulaty dotyczące naliczania opłaty sądowej nie od całej wartości przedmiotu sporu, lecz od różnicy pomiędzy wartością przedmiotu sporu a ustawową granicą 50 000,00 zł.
