Prawo do sądu przysługuje każdemu, także przedsiębiorcom. Z oczywistych względów procedura sądowa doznaje jednak pewnych modyfikacji, jeśli stroną lub uczestnikiem postępowania jest osoba prawna. Dotyczy to także prawa do zwolnienia od kosztów sądowych.
Czym są koszty sądowe?
Każde postępowanie sądowe wiąże się z odpowiednimi kosztami, w których skład wchodzą m.in.:
-
opłaty sądowe – dotyczą one składanych pism procesowych, takich jak pozew, skarga kasacyjna lub wniosek inicjujący postępowanie nieprocesowe;
-
wynagrodzenie biegłych sądowych – pojawia się wówczas, gdy choćby jedna ze stron wnioskuje o powołanie opinii biegłych jako dowód w sprawie lub gdy taką decyzję poweźmie sam sąd;
-
wynagrodzenie sędziów, ławników i innych pracowników sądu – w rzeczywistości ten element zawarty jest niejako w opłatach sądowych, które zasilają Skarb Państwa, a pośrednio także i kasę danego sądu;
-
pozostałe wydatki, np. koszty dojazdu świadków, koszty przeprowadzenia oględzin w terenie.
Art. 2 ust. 2 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych wyraźnie stanowi, że do uiszczenia kosztów sądowych obowiązana jest strona, która wnosi do sądu pismo podlegające opłacie lub powodujące wydatki, chyba że ustawa stanowi inaczej.
Zasadą jest, że koszty sądowe w początkowej fazie postępowania ponosi powód. Jeżeli jednak wygra on całą sprawę, ma szansę na zwrot wszystkich poniesionych przez siebie opłat – w tej sytuacji otrzyma je od pozwanego.
Zwolnienie od kosztów sądowych
Ustawodawca przewidział, że w niektórych przypadkach strona nie będzie w stanie skorzystać z przysługującego jej prawa do sądu z powodu braku odpowiednich finansów. Jeśli pozew lub wniosek nie zostaną należycie opłacone, sąd zwraca takie pisma z żądaniem uiszczenia brakującej opłaty. Jeżeli strona nie naprawi tego uchybienia w ciągu 7 dni od daty odebrania stosownego wezwania, sprawa w ogóle nie zostanie przyjęta do rozpatrzenia przez sąd.
Mając na uwadze mniejsze możliwości finansowe niektórych osób, ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych wprowadza szczególny rodzaj zwolnienia od kosztów sądowych. Może ono przybrać formę całościową albo częściową – w tym pierwszym przypadku strona, która została zwolniona, nie ponosi żadnych kosztów toczącego się postępowania. Przy zwolnieniu częściowym sąd określa, w jakim stopniu musi ona pokryć wydatki związane ze sprawą.
Zwolnienie od kosztów sądowych w zdecydowanej większości przypadków stosowane jest wobec osób fizycznych, które wykażą, że nie są w stanie ponieść kosztów postępowania bez uszczerbku dla utrzymania siebie i swojej rodziny. W tym celu muszą sporządzić odpowiedni wniosek oraz wypełnić formularz dotyczący posiadanego majątku oraz dochodów. Okazuje się, że osoby prawne również mogą skorzystać z takiego rozwiązania.
Zwolnienie strony od kosztów sądowych w sprawie, przyznane w postępowaniu przed sądem powszechnym, nie obejmuje postępowania kasacyjnego. Wniesienie skargi kasacyjnej wszczyna nową sprawę, a obowiązkiem skarżącego jest uiszczenie stosownej opłaty sądowej bądź złożenie wniosku o zwolnienie od tego obowiązku.
Pamiętajmy jednak, że zwolnienie z kosztów sądowych nie zwalnia strony od obowiązku zwrotu kosztów procesu przeciwnikowi. Innymi słowy, jeśli strona zwolniona od ponoszenia kosztów danej sprawy przegra, będzie musiała liczyć się z koniecznością zwrotu kosztów procesu swojemu przeciwnikowi – obejmuje to najczęściej zwrot kosztów pomocy prawnej strony wygranej (m.in. wynajętego adwokata lub radcy prawnego).
Zwolnienie przedsiębiorcy od kosztów sądowych
Przedsiębiorca, niezależnie od formy, w jakiej wykonuje swoją działalność, może również starać się o uzyskanie zwolnienia od kosztów sądowych. Ważne jednak jest, aby występował w danym postępowaniu nie jako osoba fizyczna, lecz jako osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej.
Zgodnie z treścią art. 103 ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych sąd może przyznać zwolnienie od kosztów sądowych osobie prawnej lub jednostce organizacyjnej niebędącej osobą prawną, której ustawa przyznaje zdolność prawną, jeżeli wykazała, że nie ma dostatecznych środków na ich uiszczenie. Spółka handlowa powinna wykazać także, że jej wspólnicy albo akcjonariusze nie mają dostatecznych środków na zwiększenie majątku spółki lub udzielenie spółce pożyczki – tej zasady nie stosujemy jednak do spółki handlowej, której jedynym wspólnikiem albo akcjonariuszem jest Skarb Państwa.
Podobnie jak w przypadku osoby fizycznej, także i przedsiębiorca, który chce skorzystać ze zwolnienia od kosztów sądowych, musi wystąpić o to do właściwego sądu (wniosek o przyznanie zwolnienia od kosztów sądowych należy zgłosić na piśmie lub ustnie do protokołu w sądzie, w którym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy). Robi się to przy pomocy wniosku, który można złożyć zarówno na samym początku danej sprawy (w przypadku, gdy przedsiębiorca jest powodem – wraz ze złożeniem pozwu), w toku jej trwania, jak i nawet podczas rozpatrywania jej przez sąd II instancji.
Osoby prawne, które zechcą ubiegać się o zwolnienie od kosztów sądowych w całości lub części, nie muszą co prawda składać formularza o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania, zobligowane są jednak do przedłożenia poświadczonego przez główną księgową oświadczenia o stanie majątkowym, zawierającego precyzyjne informacje o:
-
liczbie zatrudnionych osób,
-
posiadanych nieruchomościach i środkach transportu.
Niezależnie od powyższego przedsiębiorca musi złożyć raporty kasowe, dokumenty bankowe obrazujące obroty na wszystkich kontach bankowych, wykaz środków trwałych, a także ostatnią deklarację podatkową.
Podmiot ubiegający się o zwolnienie od kosztów sądowych jest zobligowany nie tylko przytoczyć fakty, które mają przemawiać za uwzględnieniem wniosku, ale spoczywa też na nim ciężar wykazania tych okoliczności. Prezentowane w tym zakresie środki dowodowe powinny być dostosowane do konkretnej osoby prawnej (jednostki organizacyjnej), przedstawiać jej sytuację z należytą starannością, z zachowaniem zasady lojalnej współpracy z sądem oraz umożliwiać kompleksową i rzetelną ocenę sytuacji majątkowej takiego podmiotu. Możliwość uiszczenia opłaty sądowej przez stronę wnioskującą o zwolnienie od kosztów jest badana w aspekcie wysokości opłaty i możliwości finansowych strony. Dopiero analiza tych okoliczności daje podstawę do stwierdzenia, czy osoba prawna (jednostka organizacyjna) dysponuje odpowiednimi środkami. Istotna pozostaje okoliczność, że strona przygotowująca się do postępowania powinna być gotowa na poczynienie oszczędności i ograniczenie innych wydatków, które nie są niezbędne. Opłaty sądowe są bowiem rodzajem danin publicznych, a przyznanie sądom prawa zwalniania od opłat nie ma charakteru swobodnego uznania, lecz podlega określonym regułom. Zwalnianie od opłat stanowi nie tylko środek realizacji prawa do sądu, ale także uszczuplenie dochodów państwa. Pomiędzy ochroną tych wartości musi istnieć pewna równowaga, a sąd rozpoznający wniosek o zwolnienie od kosztów powinien w odpowiednich proporcjach uwzględnić zarówno interes fiskalny państwa, jak i faktyczne, a nie tylko prawne, gwarancje dostępu do sądu.
Ponowny wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych
Sąd uwzględni wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych tylko wtedy, gdy uzna go za stosowny (może przy tym zadecydować o tzw. częściowym zwolnieniu, określając wówczas jego dokładny zakres). Dosyć często zdarza się, że przedsiębiorcy nie są zwalniani od kosztów sądowych, głównie z uwagi na posiadany majątek firmowy przeczący idei zwolnienia. Czy w takim wypadku strona, która nie została zwolniona, może w przyszłości złożyć ponowny wniosek w tej sprawie?
W razie oddalenia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych strona nie może ponownie domagać się zwolnienia, powołując się na te same okoliczności, które stanowiły uzasadnienie oddalonego wniosku. Ponowny wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, oparty na tych samych okolicznościach, podlega odrzuceniu. Na odrzucenie wniosku nie przysługuje już jednak żadne zażalenie.
Warto także pamiętać, że sąd może zarządzić stosowne dochodzenie, jeżeli na podstawie okoliczności sprawy lub oświadczeń strony przeciwnej powziął wątpliwości co do rzeczywistego stanu majątkowego strony domagającej się zwolnienia od kosztów sądowych lub z niego korzystającej. Sąd odmawia zwolnienia od kosztów sądowych stronie w razie oczywistej bezzasadności dochodzonego roszczenia lub obrony praw.
Sąd cofa zwolnienie od kosztów sądowych, jeżeli okazało się, że okoliczności, na podstawie których je przyznano, nie istniały lub przestały istnieć. W obu wypadkach strona obowiązana jest uiścić wszystkie przepisane opłaty oraz zwrócić wydatki, jednakże w drugim wypadku sąd może obciążyć ją tym obowiązkiem także częściowo, stosownie do zmiany, jaka nastąpiła w jej stosunkach.
Podsumowanie
Osoba prawna może być stroną lub uczestnikiem każdego postępowania sądowego. Tym samym oznacza to, że przedsiębiorca może się także starać o zwolnienie go od obowiązku uiszczania kosztów sądowych w całości lub odpowiedniej części. W tym celu należy złożyć wniosek do sądu, który zajmuje się daną sprawą i dołączyć wymagane prawem dokumenty. Uzyskane zwolnienie nie chroni jednak przed obowiązkiem zwrotu kosztów procesu wypłacanych stronie wygranej.
