Prawo autorskie jest podstawowym aktem prawnym chroniącym wytwory ludzkiego umysłu. W praktyce oznacza to, że korzystanie z określonego dzieła wymaga uzyskania zgody jego twórcy, co z kolei często wiąże się z koniecznością uiszczenia stosownej opłaty. W niektórych przypadkach ustawodawca pozwala jednak na darmowe korzystanie z utworu – kiedy może to mieć miejsce? Sprawdźmy, jak ma się dozwolony użytek do utworów objętych prawem autorskim.
Czym jest utwór prawa autorskiego?
Przedmiotem prawa autorskiego jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (utwór). W szczególności przedmiotem prawa autorskiego są utwory:
wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);
plastyczne;
fotograficzne;
lutnicze;
wzornictwa przemysłowego;
architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;
muzyczne i słowno-muzyczne;
sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;
audiowizualne (w tym filmowe).
Ochroną objęty może być wyłącznie sposób wyrażenia; nie podlegają jej odkrycia, idee, procedury, metody i zasady działania oraz koncepcje matematyczne. Utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili ustalenia, chociażby miał postać nieukończoną. Ochrona przysługuje twórcy niezależnie od spełnienia jakichkolwiek formalności.
Ochrona prawna utworu
Każdy utwór prawa autorskiego podlega ochronie z mocy samego prawa. Twórca może oczywiście zwiększyć taką ochronę m.in. poprzez zgłoszenie danego prawa do Urzędu Patentowego RP (np. względem wynalazków, wzorów przemysłowych lub użytkowych). Ochrona prawna utworu oznacza, że autor może domagać się od naruszającego jego prawo powstrzymania się od takich działań, a nawet zapłaty konkretnego odszkodowania. Sprowadza się ona przede wszystkim do tego, aby utwór nie był bezprawnie kopiowany, rozpowszechniany i aby nie dochodziło do plagiatów.
Ochrona prawna utworu nie przekreśla jednak szans na jego darmowe wykorzystywanie. Ustawodawca, mając na względzie także interes konsumentów, dopuszcza darmowe wykorzystywanie dzieł, choć tylko w ściśle uzasadnionych przypadkach – mowa oczywiście o tzw. dozwolonym użytku.
Dozwolony użytek
Zgodnie z treścią art. 23 i nast. Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych bez zezwolenia twórcy wolno nieodpłatnie korzystać z już rozpowszechnionego utworu w zakresie własnego użytku osobistego. Przepis ten nie upoważnia do budowania według cudzego utworu architektonicznego i architektoniczno-urbanistycznego oraz do korzystania z elektronicznych baz danych spełniających cechy utworu, chyba że dotyczy to własnego użytku naukowego niezwiązanego z celem zarobkowym. Zakres własnego użytku osobistego obejmuje korzystanie z pojedynczych egzemplarzy utworów przez krąg osób pozostających w związku osobistym, w szczególności pokrewieństwa, powinowactwa lub stosunku towarzyskiego.
Nie wymaga zezwolenia twórcy tymczasowe zwielokrotnienie, o charakterze przejściowym lub incydentalnym, niemające samodzielnego znaczenia gospodarczego, a stanowiące integralną i niezbędną część procesu technologicznego, którego celem jest wyłącznie umożliwienie:
przekazu utworu w systemie teleinformatycznym pomiędzy osobami trzecimi przez pośrednika
lub zgodnego z prawem korzystania z utworu.
Wolno rozpowszechniać za pomocą anteny zbiorowej oraz sieci kablowej utwory nadawane przez inną organizację radiową lub telewizyjną drogą satelitarną albo naziemną, jeżeli następuje to w ramach równoczesnego, integralnego i nieodpłatnego rozpowszechniania programów radiowych lub telewizyjnych i przeznaczone jest dla oznaczonego grona odbiorców znajdujących się w jednym budynku lub w domach jednorodzinnych obejmujących do 50 gospodarstw domowych. Posiadacze urządzeń służących do odbioru programu radiowego lub telewizyjnego mogą za ich pomocą odbierać nadawane utwory, choćby urządzenia te były umieszczone w miejscu ogólnie dostępnym, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie korzyści majątkowych.
Wolno rozpowszechniać w celach informacyjnych w prasie, radiu i telewizji:
już rozpowszechnione sprawozdania o aktualnych wydarzeniach, artykuły na aktualne tematy polityczne, gospodarcze lub religijne, chyba że zostało wyraźnie zastrzeżone, że ich dalsze rozpowszechnianie jest zabronione, aktualne wypowiedzi i fotografie reporterskie;
krótkie wyciągi ze sprawozdań i artykułów, o których mowa powyżej;
przeglądy publikacji i utworów rozpowszechnionych;
krótkie streszczenia rozpowszechnionych utworów.
Wolno w sprawozdaniach o aktualnych wydarzeniach przytaczać utwory udostępniane podczas tych wydarzeń, jednakże w granicach uzasadnionych celem informacji.
Instytucje oświatowe mogą, na potrzeby zilustrowania treści przekazywanych w celach dydaktycznych lub w celu prowadzenia działalności naukowej, korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz zwielokrotniać w tym celu rozpowszechnione drobne utwory lub fragmenty większych utworów. W przypadku publicznego udostępniania utworów w taki sposób, aby każdy mógł mieć do nich dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym, korzystanie jest dozwolone wyłącznie dla ograniczonego kręgu osób uczących się, nauczających lub prowadzących badania naukowe, zidentyfikowanych przez podmioty będące instytucjami oświatowymi.
Wolno korzystać z utworów podczas ceremonii religijnych oraz oficjalnych uroczystości organizowanych przez władze publiczne, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie pośrednio lub bezpośrednio korzyści majątkowej. Wolno nieodpłatnie publicznie wykonywać lub odtwarzać przy pomocy urządzeń lub nośników znajdujących się w tym samym miejscu co publiczność rozpowszechnione utwory podczas imprez szkolnych oraz akademickich, jeżeli nie łączy się z tym osiąganie pośrednio lub bezpośrednio korzyści majątkowej i artyści wykonawcy oraz osoby odtwarzające utwory nie otrzymują wynagrodzenia.
W rzeczywistości darmowy dozwolony użytek z utworów chronionych pojawia się wtedy, gdy korzystający z utworu nie osiąga z tego tytułu żadnych gratyfikacji finansowych. W takim wypadku niezbędne jest uzyskanie odpowiedniej zgody autora.
Przykład 1.
Krzysztof jest nauczycielem w szkole podstawowej – uczy plastyki i muzyki. Na swoich zajęciach bardzo chętnie posługuje się utworami innych osób, które urozmaicają jego lekcje. Mężczyzna nie musi występować o zgodę na wykorzystywanie cudzych dzieł (bez względu na ich formę), ponieważ jego działania mają charakter wyłącznie edukacyjny.
Przykład 2.
Krzysztof jest nauczycielem w szkole podstawowej – uczy plastyki i muzyki. Na swoich zajęciach bardzo chętnie posługuje się utworami innych osób, które urozmaicają jego lekcje. Po pracy Krzysztof wykorzystuje zgromadzone dzieła i udostępnia je w ramach prowadzenia odpłatnych lekcji dodatkowych oraz pokazów internetowych – uzyskuje w ten sposób korzyści finansowe. W związku z tym, iż wykorzystywanie cudzych utworów ma tutaj charakter mieszany (edukacyjny – w szkole, zarobkowy – poza szkołą), Krzysztof będzie musiał uzyskać zgodę autorów dzieł na wykorzystywanie ich w celach zarobkowych, tj. poza swoją działalnością edukacyjną w szkole. Jeśli taka zgoda nie zostanie przez niego uzyskana, naraża się na odpowiedzialność odszkodowawczą względem twórców poszczególnych dzieł.
Zakres dozwolonego użytku utworów chronionych jest dosyć szeroki, choć dotyczy przede wszystkim działalności nieodpłatnej. Innymi słowy, jeśli ktoś chce korzystać za darmo z cudzego dzieła, nie musi uzyskiwać na to zgody autora pod warunkiem, że nie będzie czerpał z tego korzyści majątkowych. Darmowe wykorzystywanie utworów jest dozwolone, jeśli wiąże się z działalnością edukacyjną, religijną lub informacyjną.
