Każda spółka prawa handlowego jako osoba prawna musi mieć swoją reprezentację, tj. organ, który będzie zarządzał spółką, decydował o jej kierunku rozwoju czy składał oświadczenia woli w jej imieniu w kontaktach z podmiotami trzecimi. Nie inaczej jest z nową instytucją prawa handlowego – prostą spółką akcyjną. Charakteryzuje ją elastyczność i swoboda w możliwości kształtowania wzajemnych relacji między akcjonariuszami oraz systemu zarządzania. W zależności od decyzji założycieli organy w prostej spółce akcyjnej mogą przybrać charakter monoteistyczny lub dualistyczny. Jest to novum w polskim prawie, dotąd niespotykane. Warto zatem pochylić się nad tą kwestią i omówić oba te systemy.
Wejście w życie prostej spółki akcyjnej
Wraz z nowelizacją Kodeksu spółek handlowych (dalej jako ksh) z 1 lipca 2021 roku do obrotu prawnego weszła nowa spółka kapitałowa – prosta spółka akcyjna (dalej jako PSA). Jest to niejako hybryda spółki akcyjnej ze spółką z o.o., z dodatkowymi elementami dotąd istniejącymi jedynie w obrębie spółek osobowych. Jej wprowadzenie jest reakcją ustawodawcy na potrzeby zmieniającego się rynku pod wpływem rozwoju technologicznego. PSA w założeniu jest przeznaczona dla startupów oraz firm high-tech. W zależności od tego, czy będzie ona kilkuosobowym małym przedsiębiorstwem czy ogromnym przedsięwzięciem zrzeszającym setki osób, jej potrzeby co do zarządzania firmą mogą się różnić. W związku z tym organy w prostej spółce akcyjnej mogą przybrać postać organu monoteistycznego lub zostać rozdzielone na dwa odrębne ciała – zarządzającego i nadzorczego. Inicjatywa określenia modelu organizacyjnego spoczywa na akcjonariuszach spółki.
Prosta spółka akcyjna – czym się charakteryzuje?
Prosta spółka akcyjna jest nowym rodzajem spółki kapitałowej. To, co ją jednak odróżnia od pozostałych, to fakt, że PSA nie posiada kapitału zakładowego, a akcyjny zbudowany z wkładów wniesionych przez akcjonariuszy tytułem objęcia akcji. Jej założenie w tym zakresie jest niezwykle proste, gdyż aby ją założyć, wystarczy wnieść kapitał w wysokości 1 złotego. W przypadku spółki z o.o. jest to 5000 złotych, natomiast przy spółce akcyjnej – aż 100 000 złotych. Dodatkowo w PSA w przeciwieństwie do zwykłej spółki akcyjnej istnieje możliwość przyznania akcji spółki za wkład niepieniężny nieprzeznaczony na kapitał akcyjny, m.in. w postaci świadczenia pracy lub usług.
Z uwagi na przeznaczenie PSA zarówno jej założenie, jak i zarządzanie może (lecz nie musi) odbywać się całkowicie online. Założenie spółki może odbyć się za pośrednictwem portalu Ministerstwa Sprawiedliwości – S24 (https://ekrs.ms.gov.pl/s24), przy wykorzystaniu wzorca umowy (w przypadku zakładania przez internet, na pokrycie pierwszej emisji akcji można wnieść wyłącznie wkłady pieniężne). Kolejno, uchwały akcjonariuszy mogą być podejmowane bez konieczności osobistego uczestnictwa w walnym zgromadzeniu. Swój głos można oddać na piśmie albo przy wykorzystaniu środków komunikacji elektronicznej. Warto jednak pamiętać, że głosowanie online będzie możliwe jedynie, jeżeli taka preferencja została wskazana w umowie spółki albo wszyscy akcjonariusze wyrazili na nią zgodę.
Startupy mają to do siebie, że są niekonwencjonalne i innowacyjne, przez co często nie są w stanie „wstrzelić się” w rynek oraz aktualne potrzeby konsumentów. Według raportu Uniwersytetu Stanforda i Berkeley „Startup Genome Report Extra on Premature Scaling” – 9 na 10 startupów upada w ciągu pierwszych trzech lat funkcjonowania. Ustawodawca, mając to na względzie, wprowadził dla PSA możliwość łatwiejszego rozwiązania spółki. Kodeks spółek handlowych reguluje dla niej uproszczony proces likwidacji, m.in. poprzez wprowadzenie wymogu wyłącznie jednego ogłoszenia o otwarciu likwidacji, trzymiesięcznego terminu na zgłaszanie roszczeń przez wierzycieli oraz brak ustawowego okresu karencji warunkującego możliwość podziału majątku pomiędzy akcjonariuszy. Możliwe jest również wykreślenie spółki z KRS bez przeprowadzania likwidacji w sytuacji, w której uchwała walnego zgromadzenia przewiduje przejęcie całego majątku spółki przez oznaczonych akcjonariuszy przy jednoczesnym zaspokojeniu wierzycieli i pozostałych akcjonariuszy.
Kolejnym elementem odróżniającym PSA od pozostałych spółek kapitałowych jest możliwość uproszczonego zarządzania przedsiębiorstwem. Akcjonariusze mogą wybierać między dwoma systemami organizacyjnymi spółki. Pierwszym jest system dualistyczny (klasyczny), który zakłada powołanie zarządu jako organu zarządczego oraz rady nadzorczej posiadającej funkcje kontrolne. Drugim jest system monistyczny, w ramach którego powoływany jest jeden organ – rada dyrektorów skupiająca w sobie kompetencje zarządcze i nadzorcze. Właśnie na możliwościach zarządzania spółką i jej organach skupimy się w następnych akapitach artykułu.
Walne zgromadzenie akcjonariuszy
Walne zgromadzenie jest podstawowym i najważniejszym organem spółki. Mimo że nie zajmuje się bieżącym zarządzaniem sprawami spółki, to jego decyzje mają charakter kluczowy. Do kompetencji walnego zgromadzenia należy przede wszystkim podejmowanie decyzji w sprawach organizacyjnych spółki. Zgromadzenie akcjonariuszy dokonuje również wyboru członków jej pozostałych organów oraz określa sposób jej reprezentacji. Walne ponadto podejmuje uchwały w sprawie zmian umowy spółki, w szczególności o zmianie przedmiotu działalności czy wysokości kapitału akcyjnego.
Omawiany organ decyduje również o rozwiązaniu spółki, rozpatrzeniu i zatwierdzeniu sprawozdań organu zarządczego z działalności spółki, sprawozdań finansowych oraz udzielenia absolutorium członkom organów spółki z wykonania przez nich obowiązków. Ponadto podejmuje decyzje w zakresie zbycia i wydzierżawienia przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części oraz ustanowienia na nich ograniczonych praw rzeczowych, nabycia i zbycia nieruchomości, użytkowania wieczystego lub udziału w nieruchomości oraz zwrotu dopłat (o ile statut nie stanowi inaczej), a także emisji obligacji zamiennych lub z prawem pierwszeństwa i emisja warrantów subskrypcyjnych.
Organy zarządcze
Zgodnie z art. 300[52] ksh akcjonariusze PSA mają możliwość wyboru modelu systemu organizacyjnego spółki – dualistycznego (zarząd i rada nadzorcza) lub monistycznego (rada dyrektorów). Prawo wyboru nie jest w żaden sposób ograniczone przez ustawę, Kodeks spółek handlowych nie wskazuje żadnych preferencji w odniesieniu do wielkości spółki czy rodzaju jej działalności. Takie rozwiązanie nie było dotąd znane polskiemu prawu, pojawiło się jedynie przy spółkach europejskich, jednakże z racji tego, że spółki te niemal nie funkcjonują na terytorium RP, orzecznictwo w tym przedmiocie jest znikome. Oznacza to, że aktualnie przedsiębiorca rozpoczynający swoją działalność w formie prostej spółki akcyjnej nie ma możliwości przewidzenia korzyści i problemów, jakie mogą wynikać z wyboru jednego z omawianych modeli zarządzania spółką. Racjonalny wybór między zarządem a radą dyrektorów będzie możliwy dopiero w przyszłości, kiedy przedsiębiorcy w praktyce będą mogli wypróbować owe nowe rozwiązania. Na szczęście ustawa przewiduje możliwość zmiany systemów zarządczych w trakcie trwania spółki.
Jedynym organem, który zawsze musi funkcjonować w obrębie prostej spółki akcyjnej, jest walne zgromadzenie. Pozostałe organy są już kwestią wyboru akcjonariuszy, przy czym w każdej spółce musi istnieć jeden z dwóch organów: zarząd albo rada dyrektorów. W PSA nie mogą jednocześnie funkcjonować:
zarząd i rada dyrektorów;
rada dyrektorów i rada nadzorcza.
Model dualistyczny
Pierwsze model – dualistyczny – odnosi się do znanych rozwiązań z pozostałych spółek kapitalistycznych, tj. zakłada powołanie zarządu spółki. Standardowo zarząd może składać się z jednego albo większej liczby członków. Jednocześnie, odmiennie niż ma to miejsce w pozostałych spółkach, powołanie rady nadzorczej jest fakultatywne, możliwość jej powołania wymaga uregulowania tego w umowie spółki. Dzięki takiemu rozwiązaniu lub po prostu braku uregulowania tego w ustawie, przepisy odnoszące się do PSA dopuszczają funkcjonowanie bardzo prostej struktury organizacyjnej, obok walnego zgromadzenia możliwe jest powołanie jednoosobowego organu zarządczego bez organu kontrolnego. Dodatkowo na mocy art. 300[57] § 2 ksh przy zarządzie i radzie nadzorczej dopuszczalne jest powołanie komitetów złożonych z członków tych organów lub innych osób, jednak w przypadku tych ostatnich ich głos ma wyłącznie charakter doradczy.
Jak zostało już wskazane, w tym systemie organem obligatoryjnym jest zarząd, do którego kompetencji należy całokształt prowadzenia spraw spółki oraz jej reprezentowania na zewnątrz. System ten przewiduje, że zarząd – za decyzją akcjonariuszy – może być jedynym organem spółki. Taka organizacja spółki kłóci się jednak z nazwą systemu, w jakiej działa. O pełnym systemie dualistycznym można zatem mówić, dopiero gdy zostanie powołana również rada nadzorcza. W PSA sprawuje ona stały nadzór nad działalnością spółki, w szczególności zajmuje się kontrolą poczynania zarządu. Rada nadzorcza nie jest jednak władna wydawać wiążące polecenia. Stanowi więc niejako organ doradczo-kontrolny.
Model monistyczny
System monistyczny zakłada nowy, dotąd niepraktykowany w prawie handlowym model zarządzania. Zgodnie z art. 300[73] ksh w jego ramach akcjonariusze są uprawnieni do powołania rady dyrektorów skupiającej w sobie zarówno kompetencje zarządcze, jak i nadzorcze. Podobnie jak przy zarządzie, rada dyrektorów może składać się z jednego albo większej liczby członków. W przypadku powołania tylko jednego dyrektora będzie ona tożsama z jednoosobowym zarządem spółki.
Rada dyrektorów ma za zadanie prowadzenie spraw spółki, jej reprezentację oraz sprawowanie nadzoru nad prowadzeniem spraw spółki, w szczególności podejmuje decyzje o strategicznym znaczeniu dla spółki, ustala roczne i wieloletnie plany biznesowe, a także struktury organizacyjne przedsiębiorstwa i kształtuje podstawowe funkcje związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Jeżeli rada dyrektorów jest wieloosobowa, wszyscy dyrektorzy są obowiązani i uprawnieni do wspólnego prowadzenia spraw spółki. Istnieje przy tym możliwość delegacji czynności zarządczych na jednego lub kilku dyrektorów wykonawczych, ma to sprzyjać dostosowaniu struktury zarządczej spółki do indywidualnych potrzeb spółki. W takim wypadku, mimo „powołania” dyrektorów zarządczych, wszyscy dyrektorzy (również ci niewykonawczy) mają prawo reprezentacji spółki. Oznacza to, że prawo to nie może być ograniczane ze skutkiem wobec osób trzecich. Dyrektorzy wykonawczy są zatrudniani jako „menedżerowie” spółki, których zadaniem jest zarządzanie jej sprawami gospodarczymi. Organ ten posiada pełnię uprawnień zarządczych w spółce. Z kolei zadaniem dyrektorów niewykonawczych jest monitorowanie i nadzór nad dyrektorami wykonawczymi.
Tak uregulowany system monistyczny pomimo swojej nazwy prowadzi do wniosku, że nie jest on nastawiony na „jedynowładztwo”. Model ten zezwala bowiem na funkcjonalne rozdzielenie kompetencji zarządczych (dyrektorzy wykonawczy) od nadzorczych (dyrektorzy niewykonawczy) i efektywne funkcjonowanie obu tych „organów” w procesie strategicznego zarządzania spółką.
Organy w prostej spółce akcyjnej – podsumowanie
Z uwagi na charakter prostej spółki akcyjnej i jej przeznaczenie dla młodych innowacyjnych przedsiębiorstw, tzw. start-upów, ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie wielu nowych, dotąd nieznanych rozwiązań. Jednym z nich jest swoista „elastyczność” w zarządzaniu spółką. Jedynie w przypadku PSA istnieje możliwość wyboru między systemami zarządzania przedsiębiorstwem. Jedynym elementem niezmiennym jest walne zgromadzenie wszystkich akcjonariuszy, które to z kolei może powołać zarząd do prowadzenia bieżących spraw spółki oraz radę nadzorczą do kontrolowania prac zarządu, może również wybrać drugi wariant, tj. radę dyrektorów. Rada dyrektorów łączy w sobie oba przymioty wcześniej wspomnianych organów, czyli podejmuje czynności zarządcze, reprezentatywne, a także kontrolne. Wybór jednego z omówionych systemów jest dowolny, a zmiana systemu może w każdym momencie zostać dokonana na podstawie decyzji walnego zgromadzenia.
