Pełnomocnik procesowy – kim jest? Prawa i obowiązki

Pełnomocnik procesowy to osoba lub instytucja, która jest upoważniona do występowania w procesie i reprezentowania interesów strony. Co prawda posiadanie pełnomocnika procesowego nie jest obowiązkiem strony, jednakże w niektórych sytuacjach, gdy strona nie może samodzielnie się reprezentować, jego obecność jest konieczna. Kto może być pełnomocnikiem? Jakie prawa i obowiązki na nim ciążą? Odpowiedź poniżej.

Kto może być pełnomocnikiem?

Pełnomocnictwo jest oświadczeniem woli upoważniającym określoną osobę do działania w imieniu i ze skutkiem dla reprezentowanego. Pełnomocnictwo procesowe kształtuje autonomiczny stosunek prawny, którego istotnym elementem jest stosunek zewnętrzny zachodzący pomiędzy pełnomocnikiem a sądem i drugą stroną procesu (uczestnikiem postępowania), normowany przepisami prawa procesowego o charakterze bezwzględnie obowiązującym. Pełnomocnictwo to wywołuje skutki tylko dla niego właściwe, a istotne warunki określające jego udzielenie wynikają z przepisów prawa procesowego. 

Zgodnie z art. 87 § 1 Kodeksu postępowania cywilnego pełnomocnikiem może być:

1. Adwokat lub radca prawny, w sprawach własności intelektualnej także rzecznik patentowy, a w sprawach restrukturyzacji i upadłości także osoba posiadająca licencję doradcy restrukturyzacyjnego;
2. Osoba sprawująca zarząd majątkiem lub interesami strony oraz osoba pozostająca ze stroną w stałym stosunku zlecenia, jeżeli przedmiot sprawy wchodzi w zakres tego zlecenia;
3. Współuczestnik sporu;
4. Małżonek, rodzeństwo, zstępni lub wstępni strony oraz osoby pozostające ze stroną w stosunku przysposobienia.

O ile w przypadku pełnomocników profesjonalnych, których działanie regulowane jest również przepisami szczególnymi w zakresie wykonywania zawodu, np. ustawą o radcach prawnych, ustawa – Prawo o adwokaturze nie budzi wątpliwości, ponieważ stanowią zasadniczą większość pełnomocników stron postępowania, o tyle szczególną uwagę należy poświęcić ich pozostałym kategoriom.

W przypadku osoby sprawującej zarząd majątkiem – zarząd majątkiem i interesami strony nie mogą polegać na podejmowaniu okazjonalnie pewnych czynności i z pewnością nie może się ograniczać do dochodzenia pewnej wierzytelności. Przez sprawowanie zarządu majątkiem lub interesami strony należy rozumieć stałe sprawowanie zarządu odnoszące się do jakiegokolwiek majątku lub interesu strony, jeżeli przedmiot sporu wchodzi w zakres tego zarządu.

Jak wskazuje Sąd Najwyższy w postanowieniu z 13 kwietnia 2017 roku (I CSK 279/16): „Osobą sprawującą zarząd majątkiem lub interesami jest osoba, która funkcje te pełni stale, a nie tylko przejściowo lub dorywczo, zaś zarząd nie musi rozciągać się na cały majątek strony, wystarczy, że odnosi się on do części tego majątku, jeżeli przedmiot sporu wchodzi w zakres majątku objętego zarządem. Zarząd majątku lub interesów, w rozumieniu art. 87 § 1 kodeksu postępowania cywilnego, polega na odnoszących się do nich czynnościach prawnych i faktycznych o różnym charakterze; nie może ograniczyć się jedynie do prowadzenia sprawy sądowej, tj. sprowadzać się jedynie do zastępstwa w procesie w konkretnej sprawie. Pełnomocnictwo procesowe dla osoby sprawującej zarząd majątku lub interesów strony jest zatem wtórne do stosunku podstawowego, jakim jest sprawowanie wymienionego zarządu. Rzeczą zarządcy, występującego jako pełnomocnik, jest więc wykazanie, że obok zastępstwa sądowego sprawuje także inne funkcje i wykonuje inne czynności dotyczące konkretnych spraw z zakresu zarządu majątkiem lub interesami mocodawcy”.

Jeżeli chodzi o stały charakter zlecenia, nie jest wystarczające kryterium dopuszczalności ustanowienia zleceniobiorcy pełnomocnikiem procesowym. Drugą przesłanką owej dopuszczalności jest to, by przedmiot sprawy wchodził w zakres tego zlecenia. Słowo „zakres” oznacza granice, ramy, obszar czegoś. Uwzględniając to, „zakres zlecenia” wyznaczają elementy umowy określające bliżej jego przedmiot, tj. czynność prawną i usługę, którą na podstawie umowy ma wykonać osoba przyjmująca zlecenie lub zobowiązująca się do wykonania usługi, oraz pozwalające wyodrębnić tak określony przedmiot umowy z ogółu spraw mocodawcy. Z perspektywy art. 87 § 1 kpc stopień konkretyzacji zakresu zlecenia musi umożliwić sądowi pozytywną ocenę, że przedmiot sprawy obejmuje czynność prawną, usługę lub czynność faktyczną wchodzącą w zakres zlecenia. 

Czynności, do jakich umocowany jest pełnomocnik procesowy

Zgodnie z art. 91 kpc pełnomocnictwo procesowe obejmuje z samego prawa umocowanie do:

1. Wszystkich łączących się ze sprawą czynności procesowych, nie wyłączając powództwa wzajemnego, skargi o wznowienie postępowania i postępowania wywołanego ich wniesieniem, jako też wniesieniem interwencji głównej przeciwko mocodawcy;
2. Wszelkich czynności dotyczących zabezpieczenia i egzekucji;
3. Udzielenia dalszego pełnomocnictwa procesowego adwokatowi lub radcy prawnemu;
4. Zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia albo uznania powództwa, jeżeli czynności te nie zostały wyłączone w danym pełnomocnictwie;
5. Odbioru kosztów procesu od strony przeciwnej.

Przykład 1.

Pan Jan posiada pełnomocnika (radcę prawnego), któremu udzielił pełnomocnictwa ogólnego do dokonywania czynności procesowych, występowania przed organami administracji oraz reprezentowania jego interesów wobec osób trzecich. Zamierza złożyć wobec swojego przeciwnika procesowego oświadczenie o potrąceniu wierzytelności przez swojego pełnomocnika. Czy pełnomocnictwo ogólne procesowe upoważnia do złożenia oświadczenia o potrąceniu wierzytelności?

Pełnomocnictwo ogólne procesowe nie uprawnia pełnomocnika do złożenia w imieniu mocodawcy materialnoprawnego oświadczenia o potrąceniu, chyba że jego zakres został rozszerzony, jak również nie uprawnia do przyjęcia w imieniu mocodawcy materialnoprawnych oświadczeń kształtujących.

Tym samym, aby pełnomocnik mógł skutecznie złożyć oświadczenie o potrąceniu (oświadczenie materialnoprawne), musi on dysponować pełnomocnictwem, w którym w sposób wyraźny jest wskazane, że będzie on uprawniony do składania oświadczeń o charakterze materialnoprawnym.

Wypowiedzenie i wygaśnięcie pełnomocnictwa

Pełnomocnictwo wygasa:

1. Z chwilą śmierci pełnomocnika;
2. Z chwilą śmierci mocodawcy – osoby udzielającej pełnomocnictwa.

Wskutek wygaśnięcia pełnomocnictwa pełnomocnik nie reprezentuje nikogo i jedynie z mocy ustawy uprawniony jest tylko do wykonania pewnych niezbędnych czynności procesowych.

Wypowiedzenie pełnomocnictwa procesowego przez mocodawcę odnosi skutek prawny w stosunku do sądu z chwilą zawiadomienia go o tym, w stosunku zaś do przeciwnika i innych uczestników – z chwilą doręczenia im tego zawiadomienia przez sąd.

Co istotne, pełnomocnik profesjonalny – adwokat lub radca prawny, który wypowiedział pełnomocnictwo, obowiązany jest działać za stronę jeszcze przez dwa tygodnie, chyba że mocodawca zwolni go od tego obowiązku. Każdy inny pełnomocnik powinien, mimo wypowiedzenia, działać za mocodawcę przez ten sam czas, jeżeli jest to konieczne do uchronienia go od niekorzystnych skutków prawnych.

Jak wskazuje Sąd Najwyższy w postanowieniu z 19 listopada 2020 roku (II CSK 34/19): „Z art. 94 § 1 kpc wynika norma o charakterze wyjątkowym, która nakazuje traktowanie jako pełnomocnika osoby, która w istocie nie jest już umocowana do reprezentowania mocodawcy, gdyż stosunek pełnomocnictwa ustał wskutek wypowiedzenia. W konsekwencji czynności procesowe sądu podejmowane w sytuacjach objętych zakresem zastosowania art. 94 § 1 kpc nie stanowią przejawu naruszenia przepisów postępowania i nie prowadzą do nieważności postępowania nawet w razie faktycznego pozbawienia strony możności obrony jej praw”.

Wobec wypowiedzenia stosunku pełnomocnictwa działający pełnomocnik traci legitymację do dalszego działania w procesie.