Pojęcie szkody może dotyczyć bardzo różnych sytuacji, nie zawsze będzie oznaczało jednak możliwość przypisania odpowiedzialności sprawcy zdarzenia. Szkoda może zostać wyrządzona także w trakcie realizacji zaciągniętego zobowiązania – w zależności od rodzaju istniejącej umowy zakres odpowiedzialności wykonawcy może kształtować się bardzo różnie. W jakich sytuacjach zleceniobiorca ponosi odpowiedzialność za szkodę?
Umowa zlecenia
Jedną z najbardziej rozpowszechnionych umów cywilnoprawnych w Polsce jest umowa zlecenia. Zgodnie z treścią art. 734 Kodeksu cywilnego przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie. W braku odmiennej umowy zlecenie obejmuje umocowanie do wykonania czynności w imieniu dającego zlecenie. Przepis ten nie uchybia przepisom o formie pełnomocnictwa.
Umowa zlecenia należy do kategorii umów starannego działania i w odróżnieniu od umowy o dzieło wykonawca powinien świadczyć swoje usługi profesjonalnie na każdym etapie wykonywania zlecenia. Istotą takiej umowy jest bowiem sumienne i odpowiedzialne działanie zleceniobiorcy w trakcie trwania całego zobowiązania.
„Umowy dotyczące wykonania prostych czynności należy kwalifikować jako umowy o dzieło, jednakże w każdym przypadku decydujący jest stan faktyczny danej sprawy. Nie zawsze prostota czynności objętych przedmiotową umową zdecyduje o jej kwalifikacji prawnej, lecz całokształt cech wykonywanych czynności nią przewidzianych i okoliczności im towarzyszących”.
Odpowiedzialność zleceniobiorcy
Kwestia odpowiedzialności zleceniobiorcy powinna być w pierwszej kolejności uregulowana w zawartej umowie. To strony zobowiązania decydują, w jakim zakresie i która ze stron będzie ponosiła odpowiedzialność za ewentualną szkodę powstałą w ramach wykonywania zleconego zadania.
Jeśli strony nie określą zasad odpowiedzialności zleceniobiorcy w zawartej umowie, konieczne staje się zastosowanie odpowiednich przepisów kc – na czele z art. 415 oraz 471. Zgodnie z treścią tych regulacji, kto z winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia. Dłużnik obowiązany jest do naprawienia szkody wynikłej z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania, chyba że niewykonanie lub nienależyte wykonanie jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi. Co do zasady więc zleceniobiorca ponosi odpowiedzialność za wyrządzoną przez siebie szkodę w całości.
Aby można było przypisać jednak omawianą odpowiedzialność zleceniobiorcy, niezbędne jest wykazanie związku przyczynowo-skutkowego pomiędzy zachowaniem danej osoby a powstałą szkodą. Innymi słowy, zleceniodawca, który chce ubiegać się o odszkodowanie, musi udowodnić, że zachowanie zleceniobiorcy spowodowało powstanie szkody i związane było z realizacją umowy. Zleceniobiorca może oczywiście bronić swojego stanowiska i twierdzić, że jego zachowanie nie było zawinione w ogóle lub, że nie tylko on przyczynił się do powstania szkody – wówczas można mówić o zmniejszeniu zakresu odpowiedzialności zleceniobiorcy (np. wtedy, gdy zleceniodawca dostarczył wadliwych materiałów potrzebnych do wykonania umowy i z tego powodu doszło do powstania szkody).
„Nie ma wątpliwości, że istota normy zawartej w art. 471 kc wyraża się jedynie wykorzystaniem konstrukcji winy domniemanej, czego nie można identyfikować z istnieniem domniemania istnienia przesłanek kontraktowej odpowiedzialności odszkodowawczej, których udowodnienie musi nastąpić zgodnie z regułą art. 6 kc. Istnienie zobowiązania oraz to, że na dłużniku ciążył określony obowiązek, musi zatem wykazać wierzyciel”.
Rozszerzona odpowiedzialność zleceniobiorcy
Tak naprawdę ponoszenie odpowiedzialności na zasadzie ogólnych regulacji zawartych w kc lub na podstawie odpowiednich postanowień umownych nie jest jedynym rozwiązaniem w omawianym zakresie. Zleceniobiorca może bowiem ponieść dodatkową odpowiedzialność za szkodę, jeśli jego zadania przejęła inna osoba i to ona doprowadziła do nieszczęśliwego zdarzenia. Mówimy wówczas o tzw. rozszerzonej odpowiedzialności zleceniobiorcy.
Jak stanowi art. 739 kc, w wypadku gdy przyjmujący zlecenie powierzył wykonanie zlecenia innej osobie, nie będąc do tego uprawniony, a rzecz należąca do dającego zlecenie uległa przy wykonywaniu zlecenia utracie lub uszkodzeniu, przyjmujący zlecenie jest odpowiedzialny także za utratę lub uszkodzenie przypadkowe, chyba że jedno lub drugie nastąpiłoby również wtedy, gdyby sam zlecenie wykonywał.
Zaostrzenie zasad odpowiedzialności przez przyjmującego zlecenie pojawia się więc tylko wtedy, gdy bez wiedzy i zgody zleceniodawcy wykorzystał inną osobę do wykonania zawartej umowy. Analogicznie, jeśli zleceniodawca zezwolił na to, by zlecenie było realizowane także przez podwykonawcę, powstanie szkody nie spowoduje powstania rozszerzonej odpowiedzialności głównego zleceniobiorcy, chyba że co innego zostało zastrzeżone w podpisanej umowie.
W przypadku powstania tego rodzaju szkody zleceniodawca również musi wykazać związek przyczynowy pomiędzy zachowaniem zleceniobiorcy oraz podwykonawcy z powstałą szkodą. Równie istotne jest udowodnienie, że podwykonawstwo powstało bez wiedzy i zgody zleceniodawcy. Jeśli uda się wykazać taki związek, w pierwszej kolejności za szkodę odpowie główny zleceniodawca, a nie podwykonawca. Warto jednak nadmienić, że w takim przypadku zleceniodawcy przysługuje tzw. roszczenie regresowe (zwrotne) względem wynajętego przez siebie podwykonawcy – może on żądać od niego zwrotu odszkodowania, które musiał zapłacić swojemu zleceniodawcy.
Obowiązki zleceniobiorcy a odpowiedzialność za szkodę
Zleceniobiorca może próbować uwolnić się od swojej odpowiedzialności za wyrządzoną szkodę, jeśli wykaże, że wcześniej próbował kontaktować się ze zleceniodawcą i sygnalizował mu pojawiające się nieprawidłowości przy wykonywaniu umowy. Zgodnie z obowiązującymi przepisami zleceniobiorca ma obowiązek bieżącego informowania zleceniodawcy o przebiegu wykonywania umowy i złożenia mu sprawozdania z realizacji zlecenia. Powyższe ma szczególne znaczenie w przypadku umów długoterminowych i polegających na wykonywaniu cyklicznych zadań. Jeśli nieprawidłowości były zgłaszane zleceniodawcy regularnie i mimo tego nie poczynił on żadnych starań, aby zminimalizować ryzyko powstania szkody, to możliwe jest również całkowite wyłączenie odpowiedzialności zleceniobiorcy. Oczywiście będzie musiał on udowodnić, że kontaktował się ze zleceniodawcą (np. w formie wysyłanych e-maili, poprzez połączenia telefoniczne lub na podstawie zeznań świadków).
Niezawinione doprowadzenie do szkody może także oznaczać całkowite uwolnienie zleceniobiorcy od jakiejkolwiek odpowiedzialności. Taka sytuacja może mieć miejsce np. gdy szkoda została wywołana siłami przyrody (huraganem, powodzią, niespodziewanymi opadami śniegu lub deszczu) i zleceniobiorca nie był w stanie temu przeciwdziałać przy zachowaniu nawet największej ostrożności. Ostatecznie o zakresie odpowiedzialności decydować będą okoliczności danej sprawy oraz stanowisko obu stron umowy zlecenia. Warto przy tym podkreślić, że naprawienie szkody przez zleceniobiorcę nie zawsze musi oznaczać konieczność uiszczenia odpowiedniej sumy pieniężnej. Wykonawca może bowiem naprawić powstałą szkodę, usuwając jej skutki, nie powinien przy tym robić tego na koszt zleceniodawcy (chyba że zleceniodawca też przyczynił się do powstania szkody).
Podsumowanie - odpowiedzialność za szkodę
Zakres odpowiedzialności zleceniobiorcy za szkodę powinien być w pierwszej kolejności dokładnie uregulowany w zawartej umowie. Jeśli to nie nastąpi, zastosowanie znajdą ogólne przepisy prawa cywilnego – za szkodę ponosi odpowiedzialność ten, kto ją wyrządził i komu można przypisać winę. Zleceniobiorca może ponosić dodatkową rozszerzoną odpowiedzialność odszkodowawczą, jeśli szkoda została wyrządzona przez podwykonawcę, który był nieuprawniony do wykonywania określonego zlecenia (tj. gdy zleceniodawca zakazał powierzania prac innym osobom, niż sam zleceniobiorca).
