Ogłoszenie upadłości i wejście syndyka skutkuje ograniczeniami w zakresie stosunków cywilnoprawnych przedsiębiorcy. Jednym z takich stosunków jest umowa ubezpieczenia majątkowego. Ubezpieczenie majątkowe a upadłość firmy to zagadnienie, któremu przyjrzymy się w poniższym artykule.
Umowa ubezpieczenia i jej rodzaje
Umowa ubezpieczenia jest opisana w Kodeksie cywilnym, a konkretnie w art. 805, gdzie możemy przeczytać, że przez umowę ubezpieczenia ubezpieczyciel zobowiązuje się, w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa, spełnić określone świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczający zobowiązuje się zapłacić składkę.
Świadczenie ubezpieczyciela polega w szczególności na zapłacie:
- przy ubezpieczeniu majątkowym – określonego odszkodowania za szkodę powstałą wskutek przewidzianego w umowie wypadku;
- przy ubezpieczeniu osobowym – umówionej sumy pieniężnej, renty lub innego świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku w życiu osoby ubezpieczonej.
Jak zatem widać, podstawowy podział obejmuje rozdzielenie ubezpieczeń na majątkowe oraz osobowe.
W przypadku ubezpieczeń majątkowych – które będą przedmiotem naszej analizy – wskażmy, że zgodnie z art. 821 kc przedmiotem ubezpieczenia majątkowego może być każdy interes majątkowy, który nie jest sprzeczny z prawem i daje się ocenić w pieniądzu.
W grupie ubezpieczeń majątkowych szczególną rangę należy przypisać ubezpieczeniu od odpowiedzialności cywilnej. W myśl art. 822 kc przez umowę ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej ubezpieczyciel zobowiązuje się do zapłacenia określonego w umowie odszkodowania za szkody wyrządzone osobom trzecim, wobec których odpowiedzialność za szkodę ponosi ubezpieczający albo ubezpieczony.
W przypadku braku odmiennych zastrzeżeń umowa ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej obejmuje szkody będące następstwem przewidzianego w umowie zdarzenia, które miało miejsce w okresie ubezpieczenia. Strony mogą postanowić, że umowa będzie obejmować szkody powstałe, ujawnione lub zgłoszone w okresie ubezpieczenia.
Jak wskazał Sąd Apelacyjny w Krakowie w wyroku z 20 kwietnia 2016 roku (I ACa 22/16), istotą ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej jest wejście ubezpieczyciela na podstawie umowy w sytuację prawną ubezpieczającego, w zakresie ponoszonej przez niego odpowiedzialności odszkodowawczej. Z chwilą wyrządzenia szkody przez ubezpieczającego powstaje sui generis trójstronny stosunek prawny łączący sprawcę szkody (ubezpieczającego), zakład ubezpieczeń oraz poszkodowanego.
Zakres odpowiedzialności ubezpieczyciela nie zawsze jednak pokrywa się w pełni z zakresem odpowiedzialności samego ubezpieczającego. Przede wszystkim o zakresie odpowiedzialności decyduje umowa ubezpieczenia, treść ogólnych warunków ubezpieczenia oraz przepisy kc.
Ubezpieczyciel może odpowiadać za wszystkie zobowiązania do wysokości zobowiązań samego ubezpieczającego, jednak może ustalić w umowie tzw. sumę gwarancyjną, stanowiącą górną granicę odpowiedzialności ubezpieczyciela, jak też sumę minimalną, poniżej której nie ponosi odpowiedzialności, a stanowiącą tzw. udział własny ubezpieczającego.
Zawarcie umowy ubezpieczenia jest czynnością prawną dobrowolną, jednak z zastrzeżeniem postanowień ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych. W art. 4 tejże ustawy czytamy, że ubezpieczeniem obowiązkowym jest ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów, zwane „ubezpieczeniem OC posiadaczy pojazdów mechanicznych”.
Obowiązek ubezpieczenia uważa się za spełniony, jeżeli została zawarta umowa ubezpieczenia, na podstawie której osoba obciążona tym obowiązkiem korzysta z ochrony ubezpieczeniowej, a czas trwania i zakres tej ochrony odpowiadają przepisom ustawy lub odrębnych ustaw, lub umów międzynarodowych wprowadzających obowiązek ubezpieczenia.
Umowa ubezpieczenia obowiązkowego nie może obejmować ubezpieczeniem okresu poprzedzającego zawarcie tej umowy.
Ubezpieczenie majątkowe a upadłość firmy
W dalszej części przeniesiemy się na grunt ustawy Prawo upadłościowe. Otóż zgodnie z art. 75 tejże ustawy z dniem ogłoszenia upadłości upadły traci prawo zarządu oraz możliwość korzystania z mienia wchodzącego do masy upadłości i rozporządzania nim. Czynności prawne upadłego dotyczące mienia wchodzącego do masy upadłości są nieważne.
Jeżeli w dniu ogłoszenia upadłości upadły był stroną umowy innej niż umowa wzajemna, syndyk może od umowy odstąpić, chyba że ustawa przewiduje inny skutek (art. 98 ust. 1c ustawy).
Warto również przywołać treść art. 99 ustawy Prawo upadłościowe, gdzie czytamy, że jeżeli syndyk odstępuje od umowy, druga strona nie ma prawa do zwrotu spełnionego świadczenia, chociażby świadczenie to znajdowało się w masie upadłości. Strona może dochodzić w postępowaniu upadłościowym należności z tytułu wykonania zobowiązania i poniesionych strat, zgłaszając te wierzytelności syndykowi za pośrednictwem systemu teleinformatycznego obsługującego postępowanie sądowe.
W rezultacie syndyk ma ustawowe prawo odstąpić od zawartych przez upadłego umów niebędących umowami wzajemnymi.
Co ważne, w wyroku SN z 20 października 2006 roku (IV CSK 125/06) sąd wskazał, że umowa ubezpieczenia nie jest umową wzajemną w rozumieniu przepisów cywilnych.
W zakresie zawartych umów ubezpieczenia i w kontekście ogłoszonej upadłości należy kierować się normami wynikającymi z treści art. 115 ustawy Prawo upadłościowe. Zgodnie z tym przepisem:
- Ogłoszenie upadłości ubezpieczonego nie ma wpływu na umowy obowiązkowego ubezpieczenia majątkowego.
- Do umów ubezpieczeń majątkowych zawartych przez upadłego przed dniem ogłoszenia upadłości stosuje się odpowiednio przepisy art. 98 i 99.
W świetle powyższego możemy wyróżnić zatem 2 stany faktyczne.
Jeżeli upadła firma ma ubezpieczenia majątkowe obowiązkowe – np. wskazane ubezpieczenie OC pojazdów mechanicznych – to upadłość pozostaje bez wpływu na ważność takiej umowy.
Natomiast inaczej będzie w przypadku innych ubezpieczeń majątkowych, które jednak nie są ubezpieczeniami obowiązkowymi. Tutaj, biorąc pod uwagę treść ww. wyroku SN, można postawić tezę, że skoro umowa ubezpieczenia majątkowego nie jest umową wzajemną, to syndyk może taką umowę wypowiedzieć.
Z przedstawionych wyjaśnień wynika zatem, że dla oceny, jaki wpływ na ubezpieczenia majątkowe ma ogłoszenie upadłości firmy, istotne jest określenie, czy mamy do czynienia z ubezpieczeniem obowiązkowym, czy dobrowolnym.
