Bardzo często zdarza się, że strony, które zawierają umowę, w tym samym momencie negocjują warunki alternatywnych ofert z innymi kontrahentami. Co zrobić w sytuacji, kiedy okaże się, że nowa oferta jest atrakcyjniejsza niż dopiero co podpisana umowa? W takiej sytuacji warto zabezpieczyć się w umowie poprzez zapewnienie sobie prawa odstąpienia od niej. Czym wobec tego różni się odstępne od umownego prawa odstąpienia
Odstępne a umowne prawo odstąpienia - czym to się różni?
Umowne prawo odstąpienia oraz odstępne zostały uregulowane w kodeksie cywilnym w art. 395 i 396:
| Art. 395. § 1. Można zastrzec, że jednej lub obu stronom przysługiwać będzie w ciągu oznaczonego terminu prawo odstąpienia od umowy. Prawo to wykonywa się przez oświadczenie złożone drugiej stronie. § 2. W razie wykonania prawa odstąpienia umowa uważana jest za niezawartą. To, co strony już świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Za świadczone usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie. Art. 396. Jeżeli zostało zastrzeżone, że jednej lub obu stronom wolno od umowy odstąpić za zapłatą oznaczonej sumy (odstępne), oświadczenie o odstąpieniu jest skuteczne tylko wtedy, gdy zostało złożone jednocześnie z zapłatą odstępnego. |
Umowne prawo odstąpienia jest więc zastrzeżeniem, które pozwala jednej lub obu stronom zawartej umowy odstąpić od niej w ciągu określonego terminu. Co do zasady, strona, która skorzysta z tego prawa, nie musi podawać przyczyny odstąpienia od umowy, jednak zgodnie z zasadą swobody umów, strony mogą uregulować tę kwestię inaczej. Jest również możliwe, że strony zastrzegą w umowie możliwość częściowego od niej odstąpienia (np. kiedy przedmiotem umowy jest wykonanie kilku zleceń, część może być wykonana, a od części można odstąpić).
Odstępne natomiast jest określoną sumą pieniężną, której zapłata umożliwia skuteczne odstąpienie od umowy. Do odstępnego stosuje się przepisy art. 395 kodeksu cywilnego, dlatego również musi być zastrzeżone terminem. Aby strona skutecznie odstąpiła od umowy, wystarczy zapłata określonej w umowie kwoty pieniężnej w określonym terminie.
Strony mogą w umowie zawrzeć więc klauzulę dotyczącą którejś z ww. instytucji: prawa odstąpienia od umowy w określonym terminie lub odstępnego, przy czym odstępne jest bardziej uciążliwe dla strony odstępującej od umowy.
Umowne prawo odstąpienia - czemu służy?
Umowne prawo odstąpienia na na celu przede wszystkim złagodzenie zasady pacta sunt servanda, która została uregulowana w art. 354 § 1 kodeksu cywilnego:
| Art. 354. § 1. Dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje - także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. |
Jest także zabezpieczeniem stron na wypadek, gdyby okoliczności zawarcia umowy się zmieniły (chroni więc interesy stron umowy) oraz umożliwia stronom wybór najbardziej korzystnej z ofert w przypadku prowadzenia negocjacji z kilkoma konkurencyjnymi kontrahentami.
Należy podkreślić, że instytucja umownego prawa odstąpienia osłabia stosunek umowny pomiędzy stronami, gdyż wprowadza ona stan niepewności związany z tym, czy któraś ze stron w przyszłości skorzysta z przysługującego mu prawa.
Co musi zawierać klauzula umownego prawa odstąpienia?
Klauzula umownego prawa odstąpienia powinna zawierać:
- wskazanie strony lub stron umowy, które mają prawo odstąpić od umowy w określonym terminie,
- wskazanie terminu, przed którego upływem strona lub strony mają prawo odstąpić od umowy. Termin więc powinien być terminem końcowym (można zarówno podać konkretną datę, jak i okres czasu, np. odstąpienie od umowy możliwe jest przez 2 miesiące od daty jej podpisania) oraz terminem zawitym, po którego upływie prawo odstąpienia od umowy wygasa definitywnie i nie da się już w żaden sposób terminu tego przywrócić. W przypadku niewskazania terminu, zapis będzie nieważny.
Fakultatywnymi elementami klauzuli umownego prawa odstąpienia mogą być natomiast:
- wskazanie możliwych przesłanek zaistnienia prawa odstąpienia od umowy (czyli warunków, które muszą być spełnione, aby odstąpienie od umowy było możliwe)
- konieczność wyrażenia zgody osoby trzeciej na odstąpienie przez daną stronę od zawartej umowy.
Wykonanie prawa odstąpienia od umowy
Odstąpić od umowy można poprzez złożenie jednostronnego oświadczenia woli drugiej stronie. Oświadczenie to, aby odniosło skutek, powinno być złożone w terminie określonym w umowie. Jak już zostało to podkreślone powyżej, co do zasady może mieć dowolną formę, chyba że umowa była zawarta w formie szczególnej. Jednak oczywiście forma pisemna jest zawsze formą najbezpieczniejszą.
Oświadczenie o odstąpieniu od umowy powinno zawierać takie elementy jak: wskazanie daty i miejsca zawarcia umowy, stron, przedmiotu umowy, powołanie się na zapis w umowie, który przewidywał możliwość odstąpienia od umowy. Oświadczenie także powinno zawierać datę odstąpienia od umowy.
Skutki wykonania prawa odstąpienia od umowy
Zgodnie z art. 395 § 2 kodeksu cywilnego, w przypadku skorzystania z prawa odstąpienia od umowy, umowa uważana jest za niezawartą (odstąpienie następuje więc z mocą wsteczną ex tunc). Strony umowy są wtedy zobowiązane do zwrotu tego, co już świadczyły, w stanie niezmienionym z wyjątkiem sytuacji, gdy zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu. Należy pamiętać, że za świadczone już usługi oraz za korzystanie z rzeczy należy się drugiej stronie odpowiednie wynagrodzenie (może się bowiem okazać, ze jedna ze stron postanowi odstąpić od umowy, gdy druga strona zaczęła już spełniać świadczenie lub spełniła je w całości).
Odstępne - czemu służy?
Odstępne ma na celu przede wszystkim możliwość zwolnienia się strony z obowiązku wykonania umowy poprzez odstąpienie od niej w wyznaczonym terminie za zapłatą określonej sumy pieniężnej. Pełni ponadto funkcję rekompensującą (wynagradza straty, które druga strona umowy poniosła na skutek jej rozwiązania) oraz dyscyplinującą (motywuje, zwiększa pewność wykonania warunków umowy, ponieważ strony wiedzą, że musiałyby zapłacić określoną w umowie kwotę, gdyby od umowy odstąpiły).
Co musi zawierać klauzula dotycząca odstępnego?
Klauzula ta musi zawierać następujące obligatoryjne elementy:
- określenie strony lub stron, które mogą odstąpić od umowy poprzez zapłatę odstępnego,
- określenie sumy odstępnego (strony mogą zdecydować, że wysokość odstępnego będzie różna dla każdej ze stron),
- określenie terminu, w którym strona lub strony będą miały możliwość odstąpienia od umowy poprzez zapłatę odstępnego.
W klauzuli tej można zastrzec obowiązek zapłaty odstępnego nie stronie umowy, ale osobie trzeciej. Mogą być również zastrzeżone warunki, które muszą być spełnione, aby odstąpienie od umowy za zapłatą odstępnego było możliwe.
Wykonanie prawa odstąpienia od umowy za zapłatą odstępnego
Aby skorzystać z prawa do odstąpienia od umowy za zapłatą odstępnego, należy we wskazanym w umowie terminie złożyć drugiej stronie umowy jednostronne oświadczenie woli. Jak wskazano w art. 396 kodeksu cywilnego, oświadczenie będzie skuteczne tylko wtedy, gdy zapłata odstępnego nastąpi jednocześnie ze złożeniem tego oświadczenia.
Jeżeli zapłata odstępnego nastąpiła po złożeniu oświadczenia o odstąpieniu, czynność ta jest nieważna. Jeśli nie minął jeszcze termin, w którym strona może skorzystać z prawa do odstąpienia za zapłatą odstępnego, to powinna ponownie złożyć oświadczenie o odstąpieniu i jednocześnie uiścić zapłatę z tytułu odstępnego. Jeśli obowiązek zapłaty odstępnego był zastrzeżony na rzecz osoby trzeciej, oświadczenie powinno być złożone stronie umowy, ale odstępne powinno być zapłacone osobie trzeciej.
Skutek wykonania prawa odstąpienia od umowy za zapłatą odstępnego
Jako że do odstępnego stosuje się wszystkie postanowienia art. 395 kodeksu cywilnego, skutek wykonania prawa odstąpienia od umowy za zapłatą odstępnego będzie taki sam jak w przypadku wykonania prawa odstąpienia od umowy bez zapłaty odstępnego.
Ustawowe prawo odstąpienia?
Umowne prawo odstąpienia od umowy cechuje się tym, że to strony same decydują w umowie o tym, czy będą miały takie prawo. Jest to więc dodatkowe zastrzeżenie umowne, które jeśli w umowie nie wystąpi, nie będzie skutkowało jej nieważnością.
Czy jednak istnieje ustawowe prawo odstąpienia od umowy? Czy w przypadku braku zastrzeżenia w umowie prawa odstąpienia, strony mają możliwość odstąpienia od umowy na mocy ustawy?
Zgodnie z art. 491 kodeksu cywilnego, jeżeli jedna ze stron dopuszcza się zwłoki w wykonaniu zobowiązania z umowy wzajemnej, druga strona może wyznaczyć jej odpowiedni dodatkowy termin do wykonania z zagrożeniem, iż w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu będzie uprawniona do odstąpienia od umowy. Jeżeli natomiast świadczenia obu stron są podzielne, a jedna ze stron dopuszcza się zwłoki tylko co do części świadczenia, uprawnienie do odstąpienia od umowy przysługujące drugiej stronie ogranicza się, według jej wyboru, albo do tej części, albo do całej reszty niespełnionego świadczenia. Strona ta może także odstąpić od umowy w całości, jeżeli wykonanie częściowe nie miałoby dla niej znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.
Zgodnie natomiast z art. 492, jeżeli uprawnienie do odstąpienia od umowy wzajemnej zostało zastrzeżone na wypadek niewykonania zobowiązania w terminie ściśle określonym, strona uprawniona może w razie zwłoki drugiej strony odstąpić od umowy bez wyznaczenia terminu dodatkowego. To samo dotyczy wypadku, gdy wykonanie zobowiązania przez jedną ze stron po terminie nie miałoby dla drugiej strony znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy, wiadomy stronie będącej w zwłoce.
Jak więc wynika z powyżej przytoczonych przepisów, ustawowe prawo odstąpienia od umowy jest możliwe w przypadku niewykonania lub niewłaściwego wykonania zobowiązania. Przepisy te nie mają zastosowania, jeśli strona chciałaby odstąpić od umowy bez przyczyny.
