Zagadnienie umowy przedwstępnej przed nawiązaniem umowy o pracę nie zostało szczegółowo uregulowane w Kodeksie pracy, jednak na podstawie art. 300 kp pracodawcy mogą skorzystać w tym zakresie z uregulowań Kodeksu cywilnego, tj. zgodnie z art. 389 kc i art. 390 kc istnieje możliwość zawarcia umowy przedwstępnej przed nawiązaniem stosunku pracy.
Umowa przedwstępna w Kodeksie cywilnym
Warto przypomnieć, iż zgodnie z Kodeksem cywilnym „umowa przedwstępna (pactum de contrahendo) jest umową, której celem jest przygotowanie i zapewnienie zawarcia innej umowy (umowy przyrzeczonej, zwanej też definitywną lub ostateczną). Potrzeba zawarcia umowy przedwstępnej powstaje wówczas, gdy strony z przyczyn faktycznych lub prawnych nie są jeszcze gotowe do związania się umową definitywną, ale chcą zawarcie tej umowy prawnie zagwarantować na przyszłość” (por. Ciszewski Jerzy (red.), Kodeks cywilny. Komentarz do art. 389 k.c., wyd. II).
Zgodnie z art. 389 kc „umowa, przez którą jedna ze stron lub obie zobowiązują się do zawarcia oznaczonej umowy (umowa przedwstępna), powinna określać istotne postanowienia umowy przyrzeczonej. Jeżeli termin, w ciągu którego ma być zawarta umowa przyrzeczona, nie został oznaczony, powinna ona być zawarta w odpowiednim terminie wyznaczonym przez stronę uprawnioną do żądania zawarcia umowy przyrzeczonej. Jeżeli obie strony są uprawnione do żądania zawarcia umowy przyrzeczonej i każda z nich wyznaczyła inny termin, strony wiąże termin wyznaczony przez stronę, która wcześniej złożyła stosowne oświadczenie. Jeżeli w ciągu roku od dnia zawarcia umowy przedwstępnej nie został wyznaczony termin do zawarcia umowy przyrzeczonej, nie można żądać jej zawarcia”.
Natomiast zgodnie z art. 390 kc „jeżeli strona zobowiązana do zawarcia umowy przyrzeczonej uchyla się od jej zawarcia, druga strona może żądać naprawienia szkody, którą poniosła przez to, że liczyła na zawarcie umowy przyrzeczonej. Strony mogą w umowie przedwstępnej odmiennie określić zakres odszkodowania. Jednakże gdy umowa przedwstępna czyni zadość wymaganiom, od których zależy ważność umowy przyrzeczonej, w szczególności wymaganiom co do formy, strona uprawniona może dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej. Roszczenia z umowy przedwstępnej przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym umowa przyrzeczona miała być zawarta. Jeżeli sąd oddali żądanie zawarcia umowy przyrzeczonej, roszczenia z umowy przedwstępnej przedawniają się z upływem roku od dnia, w którym orzeczenie stało się prawomocne”.
Warto przytoczyć „uchwałę Sądu Najwyższego z 22 kwietnia 1977 r. (I PZP 5/77), w myśl której zawarcie takiej umowy przedwstępnej jest w pełni dopuszczalne, a roszczenia kandydata na pracownika wynikające z niezawarcia umowy przyrzeczonej mogą polegać albo na żądaniu zawarcia umowy definitywnej o pracę, albo na żądaniu wypłaty odszkodowania, które zostało ograniczone przez judykaturę maksimum do trzymiesięcznego wynagrodzenia na stanowisku objętym umową przedwstępną. Natomiast pracodawca nie może żądać od kontrahenta zawarcia umowy, a jego roszczenia mogą się ograniczać jedynie do negatywnego (ujemnego) interesu umowy. Por. też postanowienie Sądu Najwyższego z 13 maja 1977 r. (I PZ 23/77), w myśl którego umowy przedwstępne zobowiązujące do zawarcia umowy o pracę, nie są sprzeczne z zasadami prawa pracy (art. 389 k.c. w zw. z art. 300 k.p.) oraz wyrok Sądu Najwyższego z 15 marca 1977 r. (I PRN 22/77), zgodnie z którym problem umów przedwstępnych nie został unormowany bezpośrednio w przepisach kodeksu pracy. Nie oznacza to, że takie umowy w stosunkach pracy są niedopuszczalne. Nie ma żadnych przeszkód prawnych, by strony w umowie przedwstępnej zobowiązały się do zawarcia oznaczonej umowy o pracę" (por. Gersdorf Małgorzata, Raczkowski Michał, Rączka Krzysztof, Kodeks pracy. Komentarz, wyd. III).
Co zapisać w umowie przedwstępnej z kandydatem?
Umowę przedwstępną można zawrzeć w oparciu o art. 389 kc, który z mocy art. 300 kp ma odpowiednie zastosowanie do stosunków pracy. W umowie przedwstępnej powinny zostać zapisane podstawowe kwestie dotyczące umowy przyrzeczonej wraz z ustaleniem warunków pomiędzy stronami, tj. miejsce pracy, rodzaj pracy, termin rozpoczęcia pracy, wynagrodzenie.
Warto przytoczyć wyrok Sądu Najwyższego z 10 września 1997 r. (I PKN 243/97): „jeżeli nie doszło do zawarcia umowy przedwstępnej, bo rokowania stron nie czynią zadość wymaganiom art. 389 k.c. i nie ustalają istotnych postanowień, o których mowa w art. 29 § 1 i 2 k.p., a w szczególności nie określają rodzaju pracy, terminu jej rozpoczęcia i wynagrodzenia odpowiadającego rodzajowi pracy, to żadna ze stron pertraktacji nie jest uprawniona do dochodzenia zawarcia umowy o pracę na podstawie art. 390 § 2 k.c. w związku z art. 300 k.p.”.
Pracownik dzięki zawarciu umowy przedwstępnej może spodziewać się, że pracodawca zawrze z nim umowę o pracę w terminie i na warunkach w niej wskazanych. Pracodawca powinien mieć pewność, że dzięki tej umowie będzie mógł liczyć na pracę pracownika w określonej przyszłości. Zatem strony umawiają się na realizację pewnych ustaleń w zakresie świadczenia pracy w wyznaczonym terminie. Ustalenia w umowie przedwstępnej nie mogą być mniej korzystne niż regulacje zawarte w Kodeksie pracy. Warto dodać, iż strony mogą w umowie zawrzeć dodatkowe informacje, np. kary umowne za wycofanie się z umowy bez powodu.
Roszczenie o naprawienie szkody w razie braku zawarcia umowy przedwstępnej
Warto podkreślić, że „zawarcie przedwstępnej umowy o pracę daje stronom uprawnienia określone przepisami prawa cywilnego w celu prawidłowej realizacji zobowiązań poczynionych w treści umowy przedwstępnej. Jeżeli więc (przyszły) pracodawca uchyla się od zawarcia przyrzeczonej umowy o pracę, to pracownikowi przysługuje między innymi roszczenie o naprawienie szkody, którą poniósł przez to, że liczył na zawarcie umowy przyrzeczonej” (art. 390 § 1 kc) (por. Wyrok Sądu Najwyższego z 6 stycznia 2009 r., sygn. akt. I PK 117/2008).
W uchwale z 22 kwietnia 1977 r. (I PZP 5/77) Sąd Najwyższy wskazał, że „w razie odmowy przez pracodawcę zawarcia przyrzeczonej umowy o pracę na czas nieokreślony poszkodowanemu przysługuje na podstawie art. 390 § 1 k.c. w związku z art. 300 k.p. roszczenie o odszkodowanie, którego wysokość z reguły nie powinna przekraczać kwoty trzymiesięcznego wynagrodzenia za pracę na stanowisku objętym umową przedwstępną. (…) W stosunkach pracy szkodę osoby ubiegającej się o zatrudnienie będą stanowić z reguły „zarobki utracone wskutek pozostawania bez pracy”. (...)”.
Reasumując, zawarcie umowy przedwstępnej z kandydatem jest dopuszczalne na warunkach Kodeksu cywilnego. Omawiana umowa powinna być zawarta w formie pisemnej. Zawarcie umowy powinny poprzedzić negocjacje pomiędzy pracodawcą a pracownikiem, które pozwolą uregulować najważniejsze kwestie świadczenia pracy (rodzaj, warunki pracy, termin podjęcia pracy, wynagrodzenie).
Warto przypomnieć, że zgodnie z art. 25 Kodeksu pracy pracodawca może zawrzeć z pracownikiem umowę o pracę na czas nieokreślony, umowę o pracę na czas określony lub umowę na okres próbny. „Umowę o pracę na okres próbny, nieprzekraczający 3 miesięcy, zawiera się w celu sprawdzenia kwalifikacji pracownika i możliwości jego zatrudnienia w celu wykonywania określonego rodzaju pracy”. Wyżej wskazane umowy o pracę należą do umów terminowych.
