Zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu przed sądami administracyjnymi

Postępowanie przed sądami administracyjnymi jest przeprowadzane według odrębnych zasad zarezerwowanych dla tego właśnie trybu. Katalog zwolnień od kosztów sądowych w ramach procedury administracyjnej jest szczegółowo określony w odnośnych regulacjach prawnych — jakie podmioty mogą zatem liczyć na zwolnienie od kosztów sądowych? Omawiamy te zagadnienia w niniejszym artykule.

Postępowanie przed sądami administracyjnymi — podstawa prawna oraz najważniejsze zasady

Zasady postępowania przed sądami administracyjnymi zostały uregulowane w przepisach Ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 roku — Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, zwanej dalej „ppsa”.

Do rozpoznawania spraw sądowoadministracyjnych powołane są sądy administracyjne, które sprawują kontrolę działalności administracji publicznej i stosują środki określone w ppsa. 

Kontrola działalności administracji publicznej przez sądy administracyjne obejmuje orzekanie m.in. w sprawach skarg na: 

1. decyzje administracyjne; 
2. postanowienia wydane w postępowaniu administracyjnym, na które służy zażalenie albo kończące postępowanie, a także na postanowienia rozstrzygające sprawę co do istoty; 
3. postanowienia wydane w postępowaniu egzekucyjnym i zabezpieczającym, na które przysługuje zażalenie; 
4. inne niż określone w pkt 1–3 akty lub czynności z zakresu administracji publicznej dotyczące uprawnień lub obowiązków wynikających z przepisów prawa, z określonymi wyłączeniami ustawowymi.

Ponadto sądy administracyjne orzekają w sprawach skarg na:

• pisemne interpretacje przepisów prawa podatkowego wydawane w indywidualnych sprawach, opinie zabezpieczające i odmowy wydania opinii zabezpieczających;
• akty prawa miejscowego organów jednostek samorządu terytorialnego i terenowych organów administracji rządowej;
• akty organów jednostek samorządu terytorialnego i ich związków, inne niż określone wyżej, podejmowane w sprawach z zakresu administracji publicznej.

Sądy administracyjne nie są natomiast właściwe w sprawach: 

• wynikających z nadrzędności i podległości organizacyjnej w stosunkach między organami administracji publicznej;
• wynikających z podległości służbowej między przełożonymi i podwładnymi;
• odmowy mianowania na stanowiska lub powołania do pełnienia funkcji w organach administracji publicznej, chyba że obowiązek mianowania lub powołania wynika z przepisów prawa;
• wiz wydawanych przez ministra właściwego do spraw zagranicznych lub konsulów, z określonymi ustawowymi wyjątkami;
• zezwoleń na przekraczanie granicy w ramach małego ruchu granicznego wydawanych przez konsulów.

Zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu przed sądami administracyjnymi

Zgodnie z art. 239 § 1 ppsa nie mają obowiązku uiszczenia kosztów sądowych: 

1. strona skarżąca działanie, bezczynność organu lub przewlekłe prowadzenie postępowania w sprawach: 

• z zakresu pomocy i opieki społecznej, 
• dotyczących statusu bezrobotnego, zasiłków oraz innych należności i uprawnień przysługujących osobie bezrobotnej, 
• dotyczących chorób zawodowych, świadczeń leczniczych oraz świadczeń rehabilitacyjnych, 
• ze stosunków pracy i stosunków służbowych, 
• z zakresu ubezpieczeń społecznych, 
• z zakresu obowiązku obrony Ojczyzny, 
• udzielania cudzoziemcom ochrony, 
• dotyczących dodatków mieszkaniowych;

2. prokurator, Rzecznik Praw Obywatelskich i Rzecznik Praw Dziecka;

3. kurator strony wyznaczony przez sąd orzekający lub przez sąd opiekuńczy dla danej sprawy; 

4. strona, której przyznane zostało prawo do pomocy w postępowaniu przed sądem administracyjnym (prawo pomocy), w zakresie określonym w prawomocnym postanowieniu o przyznaniu tego prawa. 

Z obowiązku ponoszenia opłat sądowych w ograniczonym zakresie zwolnione są:

• organizacje pożytku publicznego, działające na podstawie przepisów o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, w sprawach własnych, z wyjątkiem spraw dotyczących prowadzonej przez te organizacje działalności gospodarczej, a także 
• organizacje pozarządowe oraz podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 Ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie – w sprawach własnych dotyczących realizacji zleconego zadania publicznego na podstawie przepisów o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie. 

Należy podkreślić, że Rada Ministrów może, w drodze rozporządzenia, zwolnić organizacje społeczne od obowiązku uiszczania wpisu w ich własnych sprawach, a także cofnąć to zwolnienie. Dotyczyć to powinno zwolnienia w sprawach prowadzonych w związku z działalnością naukową, oświatową, kulturalną, dobroczynną oraz pomocy i opieki społecznej. 

Prawo pomocy w postępowaniu przed sądami administracyjnymi 

Zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu administracyjnym można uzyskać także w ramach pomocy prawnej. Taka pomoc może być przyznana stronie na jej wniosek złożony przed wszczęciem postępowania lub w toku postępowania. Wniosek ten wolny jest od opłat sądowych. 

Prawo pomocy może być przyznane w zakresie całkowitym lub częściowym, przy czym prawo pomocy w zakresie całkowitym obejmuje zwolnienie od kosztów sądowych oraz ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego. Natomiast w przypadku prawa pomocy w zakresie częściowym obejmuje ono zwolnienie tylko od opłat sądowych w całości lub w części albo tylko od wydatków albo od opłat sądowych i wydatków lub obejmuje tylko ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego. Warto dodać, że częściowe zwolnienie od opłat lub wydatków może polegać na zwolnieniu od poniesienia ich ułamkowej części albo ich określonej kwoty pieniężnej. 

W myśl art. 246 § 1 ppsa — przyznanie prawa pomocy osobie fizycznej następuje: 

• w zakresie całkowitym – gdy osoba ta wykaże, że nie jest w stanie ponieść żadnych kosztów postępowania;
• w zakresie częściowym – gdy wykaże, że nie jest w stanie ponieść pełnych kosztów postępowania, bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. 

Z kolei osobie prawnej, a także innej jednostce organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej, prawo pomocy może być przyznane: 

• w zakresie całkowitym – gdy wykaże, że nie ma żadnych środków na poniesienie jakichkolwiek kosztów postępowania;
• w zakresie częściowym – gdy wykaże, że nie ma dostatecznych środków na poniesienie pełnych kosztów postępowania. 

Wniosek o przyznanie prawa pomocy powinien zawierać oświadczenie strony obejmujące dokładne dane o stanie majątkowym i dochodach, a jeżeli wnioskodawcą jest osoba fizyczna — wniosek powinien ponadto zawierać dokładne dane o stanie rodzinnym oraz oświadczenie strony o niezatrudnieniu lub niepozostawaniu w innym stosunku prawnym z adwokatem, radcą prawnym, doradcą podatkowym lub rzecznikiem patentowym. 

Powyższe oświadczenia składa się pod rygorem odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia. Składający oświadczenie jest obowiązany do zawarcia w nim klauzuli następującej treści: „Jestem świadomy odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia”. 

Przytoczona klauzula zastępuje pouczenie sądu o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia. 

Wniosek składa się na urzędowym formularzu według ustalonego wzoru. 

Postanowienie o przyznaniu, cofnięciu, odmowie przyznania prawa pomocy albo umorzeniu postępowania w sprawie przyznania prawa pomocy doręcza się stronie, która złożyła wniosek, przy czym środek zaskarżenia przysługuje wyłącznie wnioskodawcy. 

Jeżeli oświadczenie strony zawarte we wniosku okaże się niewystarczające do oceny jej rzeczywistego stanu majątkowego i możliwości płatniczych oraz stanu rodzinnego lub budzi wątpliwości, strona jest obowiązana złożyć na wezwanie, w określonym terminie, dodatkowe oświadczenie lub przedłożyć dokumenty źródłowe dotyczące jej stanu majątkowego, dochodów lub stanu rodzinnego. 

Czynności w zakresie przyznania prawa pomocy wykonuje referendarz sądowy (art. 258 § 1 ppsa).

Zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Podsumowanie

Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi reguluje procedurę sądową w sprawach z zakresu kontroli działalności administracji publicznej oraz w innych sprawach, do których przepisy tego prawa stosuje się z mocy ustaw szczególnych. Strona skarżąca, działanie, bezczynność organu lub przewlekłe prowadzenie postępowania w określonych sprawach jest zwolniona z uiszczenia kosztów sądowych. Istnieje także zwolnienie z opłat sądowych w ograniczonym zakresie. Zwolnienie od kosztów sądowych w postępowaniu administracyjnym można uzyskać ponadto w ramach pomocy prawnej.