Czy ZUS ma prawo kwestionować wysokość wynagrodzenia pracownika?

Wysokość wynagrodzenia pracownika stanowi podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne. Informację o poborach pracownika zawierają imienne raporty miesięczne o należnych składkach, które stosownie do art. 41 ust. 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 137 poz. 887 ze zm.) płatnik składek (w tym wypadku pracodawca) zobowiązany jest przekazywać do Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Służą do tego dwa druki, które są przeznaczone do rozliczenia składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne:

• formularz ZUS RCA – imienny raport miesięczny o należnych składkach i wypłaconych świadczeniach – do rozliczenia składek na ubezpieczenia społeczne i zdrowotne lub wypłaconych świadczeń za twoich pracowników (czyli osoby ubezpieczone)

• formularz ZUS RZA – imienny raport miesięczny o należnych składkach na ubezpieczenia zdrowotne – do rozliczenia składek na ubezpieczenie zdrowotne za pracowników, którzy mają inny tytuł do ubezpieczeń społecznych,

Przepis ten daje Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych kompetencję do podważenia tego czy wysokość wynagrodzenia pracownika stanowiącego podstawę wymiaru składek, od których zależy wysokość świadczeń pieniężnych z ubezpieczenia społecznego jest prawidłowa czy też nie. 

W jakich sytuacjach ZUS weryfikuje wysokość wynagrodzenia pracownika?

Sąd Najwyższy potwierdził uprawnienie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych do weryfikacji deklaracji podstaw wymiaru składek, wskazując okoliczności, które uzasadniają jego użycie:

1. „W ramach art. 41 ust. 12 i 13 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. Nr 137 poz. 887 ze zm.) Zakład Ubezpieczeń Społecznych może zakwestionować wysokość wynagrodzenia stanowiącego podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe, jeżeli okoliczności sprawy wskazują, że zostało wypłacone na podstawie umowy sprzecznej z prawem, zasadami współżycia społecznego lub zmierzającej do obejścia prawa (art. 58 kc)” (Uchwała Sądu Najwyższego z 27 kwietnia 2005 r., II UZP 2/05).

2. „Organy i sądy ubezpieczeń społecznych są uprawnione do weryfikacji intencjonalnie zawyżanych deklaracji podstaw wymiaru składek na ubezpieczenia (art. 58 § 3 kc w związku z art. 300 kp), jeżeli następuje to w celu i z zamiarem nadużycia prawa do długoterminowych świadczeń z ubezpieczenia społecznego. Ustalenie w umowie o pracę nadmiernie wysokiego wynagrodzenia za niezbyt liczne czynności „pracownicze” może być w konkretnych okolicznościach sprawy uznane za nieważne w części przekraczającej zasadę godziwego wynagrodzenia za pracę w rozumieniu art. 78 § 1 kp i naruszające zasady współżycia społecznego oraz zasadę solidarności systemu ubezpieczeń społecznych z zamiarem osiągnięcia nieuzasadnionych korzyści z systemu ubezpieczeń społecznych kosztem tego systemu oraz „pokrzywdzenia” innych rzetelnych i uczciwych ubezpieczonych. […]

3. Oznacza to, że na jurysdykcyjną tolerancję nie zasługują żadne intencjonalne zabiegi skierowane na uzyskanie zawyżonych świadczeń z ubezpieczenia społecznego w związku z deklarowaniem i opłaceniem wysokich składek przed okresami zamierzonego lub definitywnego korzystania z długookresowych świadczeń z ubezpieczenia społecznego, ponieważ tego typu działania pozostają w widocznej primae facie sprzeczności z zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 3 kc w związku z art. 300 kp) oraz z zasadą równego traktowania wszystkich ubezpieczonych w solidarnym systemie ubezpieczeń społecznych (art. 2a ustawy systemowej), z którego przysługują proporcjonalne świadczenia do wymaganego okresu oraz wysokości opłaconych składek na ubezpieczenia społeczne” (wyrok Sądu Najwyższego - Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z 13 czerwca 2017 r., I UK 259/16).

Innymi słowy Zakład Ubezpieczeń Społecznych ma prawo zakwestionować wysokość wynagrodzenia pracownika, jeżeli:

• poweźmie wątpliwość, czy rzeczywiście odpowiada ono posiadanym przez pracownika kwalifikacjom oraz rodzajowi, ilości i jakości świadczonej przez niego pracy,

• wysokość wynagrodzenia pracownika o tych samych kwalifikacjach, wykonującego tę samą pracę rażąco przewyższa wynagrodzenie pozostałych osób zatrudnionych na takim stanowisku w danej firmie,

• pracownik należy do rodziny pracodawcy lub jest zatrudniony w jednostce będącej we władaniu członków jego najbliższej rodziny,

• gdy pracodawca nikogo innego nie zatrudnia,

• pracodawca faktycznie nie prowadzi działalności.  

Weryfikacja wysokości wynagrodzenia pracownika jest szczególnie uzasadniona, gdy gołym okiem widać, iż jest ono nadmiernie zawyżone wyłącznie po to, by „zorganizować” pracownikowi prawo do długoterminowych wysokich świadczeń z ubezpieczenia społecznego, takich jak zasiłek chorobowy czy macierzyński. Gdy strony stosunku pracy, działając z wyżej opisanym zamiarem, ustalą wynagrodzenie za pracę na rażąco wygórowanym poziomie, stanowi to czynność sprzeczną z zasadami współżycia społecznego i skutkuje jej nieważnością. Uprawnienie Zakładu Ubezpieczeń Społecznych do sprawdzenia czy wysokość wynagrodzenia pracownika jest prawidłowa służy zapobieganiu nadużywania prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego.

Czy to oznacza, że podjęcie zatrudnienia przez kobietę podczas ciąży jest sprzeczne z zasadami współżycia społecznego i prowadzi do nadużycia prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego?

Absolutnie nie. Odmowa zatrudnienia wyłącznie z powodu ciąży jest przejawem dyskryminacji. W orzecznictwie podkreśla się, że dążenie do uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego jako cel podjęcia zatrudnienia, nie świadczy o zamiarze obejścia prawa, jeżeli umowa o pracę jest faktycznie realizowana (wyrok Sądu Najwyższego z 6 marca 2007 r., sygn. akt I UK 302/06).

Czy przepisy przewidujące prawo Zakładu Ubezpieczeń Społecznych do kwestionowania wysokości wynagrodzenia pracownika są zgodne z Konstytucją?

Podstawę ustalania przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych innej − niż wynikająca z umowy o pracę − wysokości podstawy wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe badał również Trybunał Konstytucyjny. W wyroku z 29 listopada 2017 r., P 9/1, Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że przepisy art. 83 ust. 1 i 2 w związku z art. 41 ust. 12 i 13, art. 68 ust. 1 oraz art. 86 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (Dz. U. z 2009 r. Nr 205, poz. 1585, ze zm.), stanowiące podstawę kompetencji ZUS-u do ustalania wysokości podstawy wymiaru składki ZUS na ubezpieczenie chorobowe przez weryfikację wysokości wynagrodzenia pracownika mimo istnienia ważnej i wykonanej umowy o pracę oraz pobranej od niej składki w wysokości adekwatnej do wynagrodzenia umownego, są zgodne z Konstytucją.

W jaki sposób Zakład Ubezpieczeń Społecznych weryfikuje wysokość wynagrodzenia pracownika?

Zakład Ubezpieczeń Społecznych, kwestionując wysokość wynagrodzenia pracownika, zmienia zawartą w miesięcznym raporcie imiennym informację na temat wysokości podstawy wymiaru składek, a następnie zawiadamia o tym ubezpieczonego i płatnika.

Pracownik oraz pracodawca mogą w terminie trzech miesięcy od daty otrzymania zawiadomienia złożyć wniosek o zmianę stanowiska Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Brak złożenia takiego wniosku powoduje, że informacje przekazane przez ZUS uznaje się za prawdziwe.

Jeżeli wniosek o zmianę stanowiska został złożony, Zakład Ubezpieczeń Społecznych przeprowadza postępowanie wyjaśniające oraz wydaje decyzję ustalającą, że podstawą wymiaru składek było wynagrodzenie w kwocie niższej.

Środki odwoławcze 

Odwołanie wnosi się na piśmie do jednostki organizacyjnej Zakładu Ubezpieczeń Społecznych, która wydała decyzję w terminie miesiąca od dnia doręczenia decyzji. Jeżeli ZUS uzna odwołanie za słuszne, to w ciągu 30 dni od jego wniesienia może zmienić lub uchylić decyzję. W przeciwnym wypadku jest zobowiązany w tym terminie do przekazania sprawy do sądu wraz z uzasadnieniem. Do rozpoznania odwołania właściwy jest sąd okręgowy właściwy ze względu  na miejsce zamieszkania strony odwołującej się od decyzji organu rentowego.

Reasumując, ustawodawca przyznał Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych kompetencję aby weryfikował wysokość wynagrodzenia pracownika, które to stanowi podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne, od wysokości których zależy wymiar świadczeń pieniężnych wypłacanych w razie choroby lub macierzyństwa. W szczególności przyznanie pracownikowi poborów rażąco przekraczających granice godziwego wynagrodzenia za pracę, jeżeli zmierza do zapewnienia mu wysokiej podstawy do wymiaru świadczeń z ubezpieczenia społecznego, może zostać uznane za czynność sprzeczną z zasadami współżycia społecznego i przez to nieważną. Ratio legis tego przepisu polega na zapobieganiu nadużywania prawa do długoterminowych świadczeń z ubezpieczenia społecznego.