Niegodność dziedziczenia – kiedy sąd może wykluczyć spadkobiercę?

Rozporządzenie majątkiem przez spadkodawcę na wypadek swojej śmierci od zawsze było przedmiotem konfliktów pomiędzy potencjalnymi spadkobiercami. Nierzadko konflikty te prowadziły do niewłaściwych zachowań względem rodziny czy bliskich, co z kolei skutkowało możliwością wszczęcia postępowania sądowego o uznanie spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia. Artykuł porusza istotną kwestię, jaką jest niegodność dziedziczenia.

Stwierdzenie, że dana osoba jest niegodna dziedziczenia ma bowiem uniemożliwić objęcie części majątku przez osobę, której zachowanie jest powszechnie uznane za niesłuszne, czy sprzeczne z zasadami współżycia społecznego. Dotychczas przepisy Kodeksu cywilnego (dalej: k.c.) wskazywały jedynie trzy możliwości, kiedy można było uznać spadkobiercę za niegodnego dziedziczenia. Przesłanki umożliwiające uznanie za niegodnego dziedziczenia istniejące przed nowelizacją przepisów, wprowadzonych ustawą z dnia 28 lipca 2023 r., o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (dalej - ustawa) to:

1. dopuszczenie się ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy,
2. nakłonienie spadkodawcy groźbą lub podstępem do sporządzenia lub odwołania testamentu, bądź w taki sam sposób przeszkodzenie mu w dokonaniu tych czynności,
3. umyślne ukrycie lub zniszczenie testamentu, jego podrobienie lub przerobienie, bądź świadome skorzystanie z testamentu, podrobionego lub przerobionego przez inną osobę.

Niegodność dziedziczenia - nowelizacja przepisów

Zmiany, które wprowadził ustawodawca, w zakresie rozszerzenia przesłanek uznania za niegodnego dziedziczenia pozwalają na uznanie za niegodnych także spadkobierców, którzy:

1. uporczywie uchylali się względem spadkodawcy od obowiązku alimentacyjnego, określonego co do wysokości orzeczeniem sądu, ugodą lub umową,
2. uporczywie uchylali się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.

Zatem, poza dotychczasowymi przesłankami uznania niegodnym dziedziczenia dodano również kwestie odnoszące się do wzajemnych relacji spadkodawcy ze spadkobiercą, w tym zapewnienia spadkodawcy niezbędnych środków do życia oraz utrzymywania więzi rodzinnych. Ustawodawca zwrócił zatem uwagę na problem, który pojawia się coraz częściej, a jest nim trudna sytuacja życiowa spadkodawcy, którym często jest osoba starsza, niemająca wsparcia najbliższych. 

Celem nowelizacji była możliwość wykluczenia osób, które mimo, że są w kręgu spadkobierców nie biorą pod uwagę potrzeb spadkodawcy. Warto dodać, że każdorazowo, w toku postępowania sądowego, będzie przeprowadzona ocena, czy spadkobierca dopuścił się jednej z dwóch dodanych nowelizacją przesłanek do uznania go za niegodnego dziedziczenia.

Czy nowelizacja przepisów była niezbędna?

Skutkiem uznania za niegodnego dziedziczenia jest wyłączenie spadkobiercy od dziedziczenia, tak jakby spadku nie dożył (art. 928 §2 k.c.). Jednak spadek, który miałby przypaść temu spadkobiercy może przypaść jego zstępnym, pod warunkiem, że nie zostali również uznanych za niegodnych dziedziczenia. Na etapie prac nad wspomnianą wyżej ustawą podnoszono, że Kodeks cywilny zawiera już odpowiednie regulacje zapobiegające spadkobraniu osób, których zachowanie względem spadkodawcy może być uznane za niemoralne, niewłaściwe. Regulacje te odnoszą się do instytucji wydziedziczenia, w następstwie którego spadkodawca może w drodze testamentu pozbawić spadkobierców zachowku, spadku (art. 1008 k.c.). Spadkodawca może zatem wydziedziczyć potencjalnego spadkobiercę, w ramach testamentu, z uwagi na:

1. jego postępowanie, wbrew woli spadkodawcy w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego,
2. dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
3. uporczywe nie dopełnianie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych.

Wprowadzone zatem dwie dodatkowe przesłanki umożliwiające uznanie za niegodnego dziedziczenia, tj. uporczywa niealimentacja, czy uporczywe uchylanie się od wykonywania obowiązku pieczy zostały uregulowane w art. 1008 pkt 1) i 3) k.c. Co więcej, wola wydziedziczenia jest pozostawiona spadkodawcy, zaś wprowadzone nowelizacją przesłanki uznania za niegodnego dziedziczenia mogą prowadzić do ograniczenia woli spadkodawcy. 

Warto jednak podkreślić, że mimo istnienia procedury wydziedziczenia na podstawie testamentu, istnieją sytuacje, gdzie osoba spadkodawcy nie będzie zdolna do bycia testatorem (np. osoba małoletnia lub osoba pozbawiona zdolności do czynności prawnych) lub jej stan zdrowia nie pozwala na faktyczne sporządzenie testamentu, a w konsekwencji wydziedziczenie. 

Mimo uregulowania kwestii wydziedziczenia, odnosi się ono jedynie do ściśle określonego kręgu osób, wskazanych w art. 1008 k.c., zaś krąg osób, które mogą uchylać się od obowiązku zapewnienia pieczy spadkodawcy jest znacznie szerszy (np. rodzeństwo). Ponadto, zarówno w przypadku instytucji uznania za niegodnego dziedziczenia, jak i wydziedziczenia, spadkobierca nie może być uznany za niegodnego, czy wydziedziczony jeśli spadkodawca mu przebaczył (art. 930 §1 k.c. i art. 1010 §1 k.c.). Przebaczenie jest skuteczne, mimo braku posiadania przez spadkodawcę zdolności do czynności prawnych, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem (art. 930 §2 k.c. i art. 1010 §2 k.c.).

Uznanie za niegodnego dziedziczenia przez sąd

Przepisy Kodeksu cywilnego poza katalogiem przesłanek uznania za niegodnego dziedziczenia, określają również podmioty, które mogą żądać uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia, jak również termin do wystąpienia z takim żądaniem. Art. 929 k.c., wskazuje, że z takim żądaniem może wystąpić każdy kto ma w tym interes prawny, zaś termin wystąpienia z takim żądaniem wynosi rok od dnia uzyskania informacji o przyczynie niegodności, nie później jednak, niż przed upływem trzech lat od dnia otwarcia spadku,
tj. śmierci spadkodawcy.

Należy dodać, że terminy, które przytoczono powyżej są terminami zawitymi, których niezachowanie skutkuje utratą uprawnienia do wystąpienia z żądaniem. 

Kwestie właściwości sądowej, dotyczącej powództwa o uznanie za niegodnego dziedziczenia, odnajdziemy w ustawie z dnia 17 listopada 1964 r., Kodeks postępowania cywilnego (dalej – k.p.c.). Art. 39 k.p.c. określa właściwość wyłączną w sprawach spadkowych, w tym w zakresie powództwa o uznanie za niegodnego dziedziczenia, którym to sądem właściwym miejscowo sąd ostatniego miejsca zwykłego pobytu spadkodawcy, a jeżeli miejsca jego zwykłego pobytu w Polsce nie da się ustalić, przed sąd miejsca, w którym znajduje się majątek spadkowy lub jego część. 

Właściwość rzeczowa, czy to właściwego sądu rejonowego, czy sądu okręgowego zależy od wartości przedmiotu sporu, którym jest wartość udziału spadkowego spadkobiercy (por. art. 16 §1 k.p.c. i art. 17 pkt 4) k.p.c.). Prawomocne orzeczenie sądu w przedmiocie stwierdzenia spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia umożliwia późniejsze wystąpienie do sądu spadku z wnioskiem o zmianę, bądź uchylenie postanowienia o stwierdzenie nabycia spadku (art. 679 §1 k.p.c.).

Przeprowadzenie postępowania o uznanie za niegodnego dziedziczenia pozwala na ograniczenie kręgu spadkobierców jedynie do osób, którym rzeczywiście należy się udział w spadku po zmarłym spadkodawcy i których postępowanie wobec spadkodawcy za jego życia było właściwe.

Konsekwencje nowelizacji

Zmiany wprowadzone ustawą z dnia 28 lipca 2023 r., o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw prowadzą przede wszystkim do zwiększenia ochrony przed nadużyciami ze strony potencjalnych spadkobierców. Nowelizacja przepisów rozszerza możliwości wykluczenia nieuczciwych osób z kręgu spadkobierców, zwiększając tym samym poczucie zasadności i sprawiedliwości w procesie nabycia spadku po zmarłym spadkodawcy. Poszerzenie katalogu przesłanek niegodności dziedziczenia pozwoli ograniczyć sytuacje,
w których mimo uznania danej osoby za spadkobiercę, która uporczywie zaniedbywała spadkodawcę (w szczególności jego sytuację materialną oraz relacje z nim) otrzymała udział w spadku. 

Należy dodać, że wprowadzenie nowych przesłanek niegodności dziedziczenia będzie także podstawą do wszczęcia postępowania spadkowego przez pozostałych spadkobierców, którzy będą kwestionować udział „niegodnego” spadkobiercy, co skutkować będzie, że prowadzone postępowania o stwierdzenie nabycia spadku będą przedmiotem kolejnych sporów i przyczynią się do wydłużenia postępowań.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r., Kodeks cywilny.
• Ustawa z dnia 28 lipca 2023 r., o zmianie ustawy – Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw.
• Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r., Kodeks postępowania cywilnego.
• Projekt ustawy - o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw z dnia
• 20 stycznia 2023 r., druk nr 2977.

Materiał opracowany przez zespół „Tak Prawnik”.

Właścicielem marki „Tak Prawnik” jest BZ Group Sp. z o.o.