Osoba prawna jest tworem prawnym wykreowanym na potrzeby prowadzenia działalności przez zrzeszone grupy ludzi. Są nimi spółki prawa handlowego, fundacje i stowarzyszenia oraz jednostki władzy państwowej. Osoby prawne mają własną zdolność prawną oraz zdolność do czynności prawnej. Przejawia się to tym, że we własnym imieniu mogą m.in. zawierać umowy, rozporządzać swoim majątkiem, pozywać i być pozywanym w postępowaniach sądowych. Mimo wskazanej zdolności prawnej osoba prawna nie posiada „własnej świadomości”. Wszelkie jej działania dokonywane są przez organy reprezentujące, w których skład wchodzą osoby fizyczne (ludzie). Jeżeli więc dany podmiot takich organów nie posiada, w praktyce nie jest władny do dokonywania żadnych czynności prawnych. Można rzec, że brak organów osoby prawnej skutkuje jej „śmiercią”. Aby przeciwdziałać sytuacjom, kiedy w związku z problemami organizacyjnymi nie uda się wyznaczyć reprezentacji, ustawodawca przewidział możliwość wyznaczenia przez sąd kuratora osoby prawnej.
Przyczyny ustanowienia kuratora
Podstawową przesłanką ustanowienia kuratora jest niemożność prowadzenia spraw osoby prawnej, a nie sam brak organu. Wynika to z faktu, że instytucja kuratora ma na celu ochronę interesów kontrahentów, nie zaś osoby prawnej. Bez reprezentacji dany podmiot nie jest w stanie występować w postępowaniu sądowym prowadzonym przeciwko niemu. Sytuacja taka prowadzi w praktyce do zawieszenia postępowania, na czym z całą pewnością cierpi strona powodowa, która np. jako wierzyciel wychodzi z roszczeniem zapłaty. Takie uregulowanie omawianej instytucji stawia pewne ograniczenia. Przede wszystkim kurator procesowy jest przedstawicielem ustawowym osoby prawnej, dla której został ustanowiony, a jego kompetencje zostają zawężone wyłącznie do czynności niezbędnych w postępowaniu sądowym. Kurator nie ma prawa do podejmowania czynności dyspozytywnych, tj. rozporządzania majątkiem osoby prawnej.
Kwestią braku organów osoby prawnej zajął się art. 42 Kodeksu cywilnego (dalej jako kc). Zgodnie z § 1 tego przepisu, jeżeli osoba prawna nie może być reprezentowana lub prowadzić swoich spraw ze względu na brak organu albo brak w składzie organu uprawnionego do jej reprezentowania, sąd ustanawia dla niej kuratora. Z przytoczonego przepisu wynika zatem, że kurator może zostać powołany zarówno w sytuacji, gdy organ reprezentujący osobę prawną w ogóle nie został powołany, jak i wówczas, gdy został powołany, ale nie jest obsadzony lub jest obsadzony niedostatecznie. Drugi przypadek będzie miał miejsce, gdy prezes jednoosobowego zarządu utraci swój mandat do pełnienia funkcji (np. wskutek zrzeczenia się lub wygaśnięcia mandatu), a także gdy zarząd jest wieloosobowy, a brakuje koniecznej większości (kworum).
Powyższe oznacza, że konieczność powołania kuratora należy łączyć z:
- brakiem organu lub
- niekompletnością składu osobowego organu.
Jednocześnie należy podkreślić, że na podstawie art. 42 kc sąd nie ma kompetencji do powoływania kuratora, który miałby wykonywać kompetencje organu innego niż organ zarządzający. Wyjątek stanowi sytuacja, gdy brak innych organów prowadzi do niemożności właściwego reprezentowania osoby prawnej. Dzieje się tak m.in. w przypadku spółek kapitałowych, w których rada nadzorcza (niebędąca organem zarządzającym) w niektórych sytuacjach reprezentuje spółkę, np. w umowach między spółką a członkiem zarządu oraz w sporach z nim.
Istotną przesłanką ustanowienia kuratora przez sąd jest ta, która wskazuje, że stan niemożności prowadzenia spraw lub reprezentowania osoby prawnej musi mieć charakter trwały. Trwałość ta nie wystąpi, gdy w strukturze osoby prawnej, mimo nieustanowienia organu zarządzającego, jest prawidłowo funkcjonujący organ, który ma kompetencje do powołania członków organu prowadzącego sprawy osoby prawnej i reprezentującego ją.
Zakres kompetencji kuratora
Kurator zostaje ustanowiony przez sąd rejestrowy, w którego okręgu osoba prawna ma lub miała ostatnią siedzibę. Głównym zadaniem kuratora jest niezwłoczne podjęcie wszelkich czynności koniecznych do powołania lub uzupełnienia składu organu zarządzającego osoby prawnej, ewentualnie, w razie potrzeby do likwidacji owej osoby prawnej. Można zatem stwierdzić, że kurator jest tymczasowym opiekunem prawnym osoby prawnej, który w udzielonych mu przez sąd kompetencji ma prawo do prowadzenia jej bieżących spraw.
W związku z faktem, że kurator w przeważającej większości przypadków ustanawiany jest dla spółek kapitałowych, warto wskazać, jak wygląda jego działanie w wypadku tych podmiotów. Co do zasady, kurator powinien niezwłocznie podjąć działania w celu powołania albo uzupełnienia składu zarządu spółki. W praktyce polega to na zwołaniu zgromadzenia wspólników lub walnego zgromadzenia akcjonariuszy, w którego trakcie wspólnicy lub akcjonariusze powinni dokonać wyboru członków zarządu. W przypadku natomiast, gdy w strukturze osoby prawnej brakuje jednocześnie organu zarządzającego oraz organu mającego kompetencję do powoływania członków organu zarządzającego (np. rady nadzorczej), kurator musi podjąć działania zmierzające również do powołania albo uzupełnienia składu tego drugiego organu. W tym miejscu podkreślić należy, że kurator nie posiada kompetencji do samodzielnego powołania członków zarządu lub do zmiany statutu lub umowy w sposób pozwalający na powołanie czy uzupełnienie organów w danej sytuacji.
Jak wskazano wyżej, kurator traktowany jest jako przedstawiciel ustawowy osoby prawnej, prowadzący jej sprawy, lecz mogący działać wyłącznie w granicach określonych postanowieniem sądu, wyłącznie w czasie od ustanowienia go do chwili powołania organu lub uzupełnienia składu jego organu albo do ustanowienia likwidatora. Powyższe oznacza, że w żadnym wypadku osoba kuratora nie może zostać wpisana w KRS jako organ zarządzający osobą prawną, dla której został ustanowiony.
Ustanowienie kuratora a prokura
Prokura stanowi specyficzny rodzaj pełnomocnictwa, którego udzielić może wyłącznie przedsiębiorca, który podlega wpisowi do rejestru przedsiębiorców w Krajowym Rejestrze Sądowym lub Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej. Prokura upoważnia pełnomocnika do dokonywania wszelkich czynność cywilnoprawnych związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa w zakresie zwykłego zarządu. Ustawodawca, chcąc uniknąć sytuacji, w której osoba prawna będzie reprezentowana przez różne podmioty, zdecydował, że z chwilą ustanowienia kuratora przez sąd, udzielona wcześniej prokura osoby prawnej wygasa. Dodatkowo nie może zostać ona udzielona przez cały czas trwania kurateli. Taka konstrukcja prawna jest nieco chybiona, gdyż w niektórych przypadkach możliwość ustanowienia prokurenta skutkowałaby uzyskaniem przez osobę prawną możliwości normalnego funkcjonowania. Dla przykładu, jeżeli do reprezentowania spółki kapitałowej potrzeba działania prokurenta i jednego członka zarządu, to nawet jeśli w trzyosobowym zarządzie funkcjonuje jedynie jeden członek (np. prezes), wówczas osoba prawna z udziałem prokurenta mogłaby być reprezentowana.
Działanie kuratora z przekroczeniem zakresu umocowania
Co od zasady kurator ma obowiązek działać wyłącznie w zakresie upoważnienia udzielonego mu przez sąd rejestrowy. Specyfika podejmowanych przez niego czynność może jednak doprowadzić do sytuacji, gdy zakres jego umocowania zostanie przekroczony. W takim wypadku występuje tzw. bezskuteczność zawieszona. Oznacza to, że skuteczność umowy zawartej przez kuratora z przekroczeniem granic reprezentacji jest zależna od decyzji osoby prawnej podjętej po uzupełnieniu braków dotyczących jej organu albo przez samego kuratora, w razie rozszerzenia przez sąd zakresu jego umocowania. W przypadku potwierdzenia takiej umowy wywołuje ona skutki od chwili jej podpisania przez kuratora, nie zaś od dnia jej potwierdzenia.
Od powyższej zasady istnieją jednak pewne wyjątki. Mianowicie ustawodawca uzależnił ważność pewnych czynności prawnych dokonywanych przez kuratora od zezwolenia sądu rejestrowego. Musi ono być bezwzględnie wyrażone przed dokonaniem wskazanych w tym przepisie czynności. Nie ma możliwości następczego jej potwierdzenia. Sądowe zezwolenie jest potrzebne m.in. do:
- nabycia lub zbycia przedsiębiorstwa bądź jego zorganizowanej części;
- oddanie przedsiębiorstwa do czasowego korzystania;
- nabycia, zbycia lub obciążenia nieruchomości, użytkowania wieczystego bądź udziału w nieruchomości należącej do osoby prawnej.
Okres ustanowienia kuratora
Zgodnie z art. 42[1] kc sąd rejestrowy może ustanowić kuratora na okres nieprzekraczający roku. Okres ten może być krótszy, nie powinien jednak przedłużać ustawowego terminu. Po upływie okresu, na który kurator został ustanowiony, kuratela wygasa z mocy samego prawa. Nie ma potrzeby dokonywania przez sąd dodatkowych czynności w tej kwestii.
Jednocześnie wskazany przepis daje sądowi rejestrowemu możliwość przedłużania okresu powołania kuratora. Wskazuje na wypadki, kiedy ze szczególnych względów działania, do których kurator został powołany, nie mogły zostać zakończone przed upływem okresu pierwotnego powołania. Ustawodawca nie zdefiniował, kiedy dochodzi do „szczególnie uzasadnionych przypadków”, toteż w praktyce sądy rejestrowe mogą swobodnie przedłużać terminy działania kuratorów.
Brak organów osoby prawnej – podsumowanie
Osoba prawna dla skuteczności w działaniu potrzebuje organów zarządzających. Bez nich nie jest w stanie podjąć żadnych skutecznych czynności prawnych. Niekiedy jednak dochodzi do sytuacji, że problemy organizacyjne lub kadrowe nie pozwalają na właściwe powołanie organów lub skutkują brakami w ich składzie. W takich przypadkach sąd rejestrowy powinien powołać kuratora, który jako opiekun prawny powinien dążyć do powołania albo uzupełnienia składu organu uprawnionego do reprezentowania osoby prawnej. Jeżeli jednak powołanie odpowiedniego organu zarządzającego lub uzupełnienie jego składu osobowego jest niemożliwe, kurator ma za zadanie wyjść z wnioskiem w przedmiocie likwidacji podmiotu, dla którego został ustanowiony.
