Podatek od czynności cywilnoprawnych pojawia się w momencie zawarcia umowy określonej w art. 1 ust. 1 ustawy PCC. Powstawanie obowiązku podatkowego nie jest tutaj niczym specyficznym. Co jednak w sytuacji, gdy dochodzi do zawarcia umowy, ale strony nie sporządzają jej na piśmie. Czy w takim przypadku trzeba zapłacić PCC, gdy brak umowy w formie pisemnej?
Obowiązek w podatku PCC
Przedstawiony problem przeanalizujemy na podstawie najpopularniejszego rodzaj umowy tj. umowy sprzedaży.
Zgodnie z art. 4 pkt 1 ustawy PCC obowiązek podatkowy przy umowie sprzedaży spoczywa na osobie kupującej. Stawka podatku przy sprzedaży rzeczy ruchomych wynosi 2%, a podstawą opodatkowania jest wartość rynkowa rzeczy.
Najważniejszy z perspektywy rozpatrywanego zagadnienia jest natomiast art. 3 ust. 1 pkt 1 ww. ustawy, wskazujący, że obowiązek podatkowy powstaje z chwilą dokonania czynności cywilnoprawnej. W konsekwencji celem ustalenia, kiedy powstaje obowiązek podatkowy w podatku PCC, należy ustalić moment dokonania czynności cywilnoprawnej.
Umowa sprzedaży na gruncie Kodeksu cywilnego
Skoro obowiązek podatkowy zależy od chwili dokonania czynności cywilnoprawnej, konieczne zatem staje się sięgnięcie do treści Kodeksu cywilnego.
W myśl art. 155 § 1 kc umowa sprzedaży przenosi własność na nabywcę. Zgodnie z art. 535 kc przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę.
Zwróćmy zatem uwagę, że powyższy przepis nie uzależnia skuteczności czy też ważności umowy od spisania jej w formie pisemnej. W doktrynie prawa podkreśla się, że umowa sprzedaży ma charakter konsensualny, co oznacza, że zostaje zawarta w chwili osiągnięcia konsensusu między stronami, a więc w chwili zgodnego porozumienia stron co do istotnych elementów przedmiotu sprzedaży.
Przykład 1.
Podatnik postanowił sprzedać swojemu sąsiadowi swój prywatny telewizor. Sprzedawca wydał telewizor, a kupujący zapłacił ustaloną cenę. Umowa pisemna nie została sporządzona. Pomimo tego, że brak umowy w formie pisemnej, taka umowa sprzedaży jest ważna.
Co więcej, również fizyczne wydanie rzeczy czy zapłata ceny nie wyznaczają momentu dojścia umowy do skutku. To powoduje, że nawet w przypadku, gdy sprzedający nie otrzyma zapłaty lub też sprzedawca nie wyda rzeczy nabywcy, to i tak umowa jest ważna.
Przykład 2.
Podatnik postanowił sprzedać swojemu sąsiadowi swój prywatny telewizor. Sprzedawca wydał telewizor, lecz kupujący nie zapłacił ustalonej ceny. Umowa pisemna nie została sporządzona. Pomimo tego umowa sprzedaży jest ważna.
Forma umowy sprzedaży
Przejdźmy teraz do przepisów, które regulują formę, w jakiej umowa powinna być sporządzona. Trzeba zwrócić uwagę, że Kodeks cywilny może przewidywać szczególną formę pod rygorem nieważności umowy.
Przykładowo umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego. Jak ta kwestia przedstawia się w przypadku umowy sprzedaży rzeczy ruchomych?
W pierwszej kolejności wskazać należy, że myśl art. 73 kc, jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej formę pisemną, dokumentową albo elektroniczną, czynność dokonana bez zachowania zastrzeżonej formy jest nieważna tylko wtedy, gdy ustawa przewiduje rygor nieważności. Jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej inną formę szczególną, czynność dokonana bez zachowania tej formy jest nieważna. Nie dotyczy to jednak wypadków, gdy zachowanie formy szczególnej jest zastrzeżone jedynie dla wywołania określonych skutków czynności prawnej.
W przypadku umowy sprzedaży opisanej w art. 535 kc nie zastrzeżono formy pisemnej. To oznacza, że umowa sprzedaży, która nie została zawarta w tej formie, jest nadal ważna.
Brak umowy w formie pisemnej, a podatek PCC
Przenosząc zatem powyższe rozważania na grunt naszego przypadku, należy zauważyć, że jeżeli doszło do sprzedaży rozumianej jako złożenie zgodnych oświadczeń woli, to w tym momencie dochodzi do dokonania czynności cywilnoprawnej, co w dalszej kolejności powoduje powstanie obowiązku podatkowego w podatku PCC. Brak umowy w formie pisemnej w żaden sposób nie przekreśla tego obowiązku.
Jak podaje art. 10 ust. 1 ustawy, podatnicy są obowiązani, bez wezwania organu podatkowego, złożyć deklarację w sprawie podatku od czynności cywilnoprawnych (PCC-3) oraz obliczyć i wpłacić podatek w terminie 14 dni od dnia powstania obowiązku podatkowego.
Skoro zatem obowiązek podatkowy powstaje w dacie zgodnego oświadczenia woli stron umowy, to nabywca w ciągu 14 dni od tej daty ma obowiązek złożyć deklarację PCC-3 oraz wpłacić należny podatek. Warto również zauważyć, że ustawa PCC nie wymaga, aby kupujący w chwili składania deklaracji załączał umowę.
Przykład 3.
Podatnik sprzedał osobie fizycznej swój komputer. Strony umówiły się na zapłatę i przekazanie towaru w 1 marca. Umowa pisemna nie została sporządzona. Pomimo tego w tym dniu doszło do dokonania ważnej i prawnie skutecznej czynności cywilnoprawnej, co powoduje, że nabywca w terminie do 15 marca ma obowiązek złożyć deklarację PCC-3 oraz wpłacić podatek.
Brak umowy w formie pisemnej a zwrot podatku
Ustawa o podatku od czynności cywilnoprawnych zawiera szczególne regulacje dotyczące możliwości uzyskania zwrotu zapłaconego podatku.
Jak możemy przeczytać w art. 11 ustawy, podatek podlega zwrotowi m.in. wtedy, gdy uchylone zostały skutki prawne oświadczenia woli (nieważność względna). Podatek nie podlega jednak zwrotowi po upływie 5 lat od końca roku, w którym został zapłacony.
Czy zatem kupujący, który zapłacił podatek PCC od umowy sprzedaży, może domagać się zwrotu podatku z uwagi brak umowy w formie pisemnej?
Jak już zdążyliśmy zauważyć, brak umowy w formie pisemnej nie przekreśla ważności i skuteczności takiej umowy sprzedaży. Dodatkowo przepisy odnoszące się do umowy pisemnej nie zawierają rygoru nieważności co do formy tej umowy.
To powoduje, że brak umowy w formie pisemnej, przy sprzedaży rzeczy ruchomych nie jest uważany za nieważność względną. Przykładami takiej nieważności są wady oświadczenia woli takie jak błąd, podstęp, wyzysk czy groźba.
