Istotnym narzędziem służącym zapewnieniu bezpieczeństwa i higieny pracy są badania medycyny pracy przeprowadzane w celu dokonania oceny, czy stan zdrowia pracowników pozwala na wykonywanie pracy na danym stanowisku.
Trzy rodzaje badań
W art. 229 Kodeksu pracy przewidziano następujące rodzaje badań medycyny pracy, określanych zbiorczo jako „badania profilaktyczne”:
- wstępne,
- okresowe,
- kontrolne.
Wstępnym badaniom podlegają:
- osoby przyjmowane do pracy;
- pracownicy młodociani przenoszeni na inne stanowiska pracy i inni pracownicy przenoszeni na stanowiska pracy, na których występują czynniki szkodliwe dla zdrowia lub warunki uciążliwe (art. 229 § 1 kp).
Obowiązek poddania się wstępnym badaniom nie dotyczy jednak osób:
- przyjmowanych ponownie do pracy u tego samego pracodawcy na to samo stanowisko lub na stanowisko o takich samych warunkach pracy w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy z tym pracodawcą;
- przyjmowanych do pracy u innego pracodawcy na dane stanowisko w ciągu 30 dni po rozwiązaniu lub wygaśnięciu poprzedniego stosunku pracy, jeżeli mają aktualne orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do pracy w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie i pracodawca stwierdzi, że warunki te odpowiadają warunkom występującym na danym stanowisku pracy, z wyłączeniem osób przyjmowanych do wykonywania prac szczególnie niebezpiecznych (art. 229 § 11 kp).
Pracownik podlega okresowym badaniom co pewien czas w trakcie trwania zatrudnienia. Ponadto w przypadku niezdolności do pracy trwającej dłużej niż 30 dni, spowodowanej chorobą, pracownik podlega kontrolnym badaniom w celu ustalenia zdolności do wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku (art. 229 § 2 kp).
Badania medycyny pracy są przeprowadzane na podstawie skierowania wydanego przez pracodawcę i na jego koszt. Okresowe i kontrolne badania lekarskie przeprowadza się w miarę możliwości w godzinach pracy. Za czas niewykonywania pracy w związku z przeprowadzanymi badaniami pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia, a w razie przejazdu na te badania do innej miejscowości przysługują mu należności na pokrycie kosztów przejazdu według zasad obowiązujących przy podróżach służbowych (art. 229 § 3, 4a i 6 kp).
Badania medycyny pracy - terminy badań
W myśl art. 229 § 4 kp pracodawca nie może dopuścić do pracy pracownika bez aktualnego orzeczenia lekarskiego stwierdzającego brak przeciwwskazań do pracy na określonym stanowisku w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania medycyny pracy.
Jak wynika z tego przepisu, terminy wykonania badań wstępnych, okresowych i kontrolnych powinny być ustalane tak, aby pracownik miał wspomniane orzeczenie lekarskie o braku przeciwwskazań do pracy na danym stanowisku w dniu, w którym pracodawca zamierza dopuścić go do pracy. W praktyce badania wstępne przeprowadza się w pierwszym dniu (dniach) trwania stosunku pracy, badania okresowe – z odpowiednim wyprzedzeniem, przed upływem terminu ich ważności, a badania kontrolne – niezwłocznie po powrocie pracownika do pracy, po przebytej chorobie. Ponadto zgodnie z art. 229 § 5 kp pracodawca zatrudniający pracowników w warunkach narażenia na działanie substancji i czynników rakotwórczych lub pyłów zwłókniających jest obowiązany zapewnić im okresowe badania medycyny pracy także:
- po zaprzestaniu pracy w kontakcie z tymi substancjami, czynnikami lub pyłami;
- po rozwiązaniu stosunku pracy, jeżeli zainteresowana osoba zgłosi wniosek o objęcie takimi badaniami.
Zgodnie z § 2 ust. 1 Rozporządzenia Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej z dnia 30 maja 1996 roku w sprawie przeprowadzania badań lekarskich pracowników, zakresu profilaktycznej opieki zdrowotnej nad pracownikami oraz orzeczeń lekarskich wydawanych do celów przewidzianych w kp, częstotliwość badań profilaktycznych (a dokładniej okresowych) określają wskazówki metodyczne w sprawie przeprowadzania badań profilaktycznych pracowników, stanowiące załącznik nr 1 do rozporządzenia.
Przepisy szczególne dotyczące epidemii COVID-19 wywołanej wirusem SARS-CoV-2
Jak stanowi wprowadzony 8 marca 2020 roku przepis art. 12a ust. 1 pkt 1 Ustawy z dnia 2 marca 2020 roku o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych – dalej „ustawa o COVID-19” – w przypadku ogłoszenia stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii, od dnia ogłoszenia danego stanu, zawiesza się wykonywanie obowiązków wynikających z przepisów art. 229 § 2 zdanie pierwsze, § 4a w zakresie badań okresowych i § 5 kp. Oznacza to, że na mocy wspomnianego przepisu zawieszeniu uległy obowiązki:
- podlegania pracowników badaniom okresowym;
- kierowania pracowników (w tym pracujących w warunkach narażenia na działanie substancji i czynników rakotwórczych lub pyłów zwłókniających) na badania okresowe przez pracodawców.
Zgodnie w art. 12a ust. 2 ustawy o COVID-19 po odwołaniu stanu zagrożenia epidemicznego, w przypadku gdy nie zostanie ogłoszony stan epidemii albo po odwołaniu stanu epidemii, pracodawca i pracownik są obowiązani niezwłocznie podjąć wykonywanie zawieszonych obowiązków i wykonać je w okresie nie dłuższym niż 180 dni od dnia odwołania danego stanu.
W myśl art. 12a ust. 3 ustawy o COVID-19 w przypadku braku dostępności do lekarza uprawnionego do przeprowadzenia badania wstępnego lub kontrolnego badanie takie może przeprowadzić i wydać odpowiednie orzeczenie lekarskie inny lekarz. Orzeczenie lekarskie wydane przez innego lekarza traci moc po upływie 180 dni od dnia odwołania stanu zagrożenia epidemicznego, w przypadku gdy nie zostanie ogłoszony stan epidemii, albo od dnia odwołania stanu epidemii. Lekarz ten może przeprowadzić badanie i wydać orzeczenie lekarskie w trybie określonym w art. 2 ust. 4 Ustawy z dnia 5 grudnia 1996 roku o zawodach lekarza i lekarza dentysty. Do orzeczenia lekarskiego stosuje się odpowiednio art. 2 pkt 6 Ustawy z dnia 28 kwietnia 2011 roku o systemie informacji w ochronie zdrowia. Orzeczenie lekarskie wydane przez innego lekarza włącza się do akt osobowych pracownika.
Ponadto w art. 12a ust. 5 ustawy o COVID-19 postanowiono, że w trakcie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii:
- w stosunku do osoby zatrudnianej na stanowisko pracy inne niż administracyjno-biurowe 30-dniowe okresy, o których mowa w art. 229 § 11 kp (patrz wyżej), zostają wydłużone do 180 dni;
- wstępnym badaniom nie podlegają osoby zatrudniane na stanowisko administracyjno-biurowe, jeżeli mają aktualne orzeczenie lekarskie stwierdzające brak przeciwwskazań do pracy w warunkach pracy opisanych w skierowaniu na badania lekarskie i pracodawca stwierdzi, że warunki te odpowiadają warunkom występującym na danym stanowisku pracy.
Należy też przytoczyć treść art. 31m ust. 1 ustawy o COVID-19, który stanowi, że orzeczenia lekarskie wydane w ramach wstępnych, okresowych i kontrolnych badań lekarskich, których ważność upłynęła po 7 marca 2020 roku, zachowują ważność, nie dłużej jednak niż do upływu 180 dni od dnia odwołania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii.
Kiedy upływa okres zawieszenia obowiązków w zakresie badań?
Stan epidemii w związku z zakażeniami wirusem SARS-CoV-2 obowiązywał na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej od 20 marca 2020 roku, a od 16 maja 2022 roku stan epidemii zastąpiono stanem zagrożenia epidemicznego (§ 1 Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 20 marca 2020 roku w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu epidemii; § 1 Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 12 maja 2022 roku w sprawie odwołania na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu epidemii; § 1 Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 12 maja 2022 roku w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu zagrożenia epidemicznego).
Na mocy § 1 Rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 14 czerwca 2023 roku w sprawie odwołania na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu zagrożenia epidemicznego 1 lipca 2023 roku odwołano stan zagrożenia epidemicznego w związku z zakażeniami wirusem SARS-CoV-2. Tak więc od 1 lipca 2023 roku należy liczyć 180-dniowy okres zawieszenia opisanych wyżej obowiązków obejmujących badania medycyny pracy.
W stanowisku Departamentu Prawa Pracy w Ministerstwie Rodziny i Polityki Społecznej z 10 lipca 2023 roku, przedstawionym na wniosek Głównego Inspektoratu Pracy, wskazano m.in.: „Pracodawca i pracownik są obowiązani niezwłocznie podjąć wykonywanie zawieszonych w czasie stanu epidemii i stanu zagrożenia epidemicznego badań i wykonać je w okresie nie dłuższym niż 180 dni od dnia odwołania tego stanu. Termin ten upływa w dniu 28 grudnia 2023 roku! Zasada ta nie budzi wątpliwości w wypadku, gdy ważność orzeczenia lekarskiego upłynęła przed dniem odwołania stanu zagrożenia epidemicznego, czyli przed dniem 1 lipca 2023 r. […] Okres 180 dni, licząc od dnia 1 lipca 2023 r., można potraktować jako okres przejściowy, po upływie którego każdy pracownik będzie obowiązany posiadać aktualne orzeczenie lekarskie. Wydaje się to uzasadnione również faktem, że równoległe wykonywanie zaległych oraz bieżących profilaktycznych badań lekarskich może spowodować długi czas oczekiwania na wizytę w poradniach medycyny pracy. W związku z powyższym można przyjąć, że okres 180 dni będzie dotyczył również skierowania na badania okresowe pracownika, któremu ważność orzeczenia lekarskiego upłynęła po dniu 30 czerwca 2023 r. Biorąc jednak pod uwagę, że pracodawca i pracownik są obowiązani niezwłocznie podjąć wykonywanie zawieszonych obowiązków, pracodawca powinien możliwie jak najszybciej skierować pracownika na badania okresowe, a pracownik – bez zbędnej zwłoki je wykonać”.
Przykład 1.
Ważność wydanego pracownikowi orzeczenia lekarskiego o braku przeciwwskazań do pracy na danym stanowisku upłynęła 15 lutego 2022 roku (w czasie trwania stanu epidemii). W związku z tym uzyskanie kolejnego orzeczenia lekarskiego musi nastąpić najpóźniej w dniu 28 grudnia 2023 roku.
Przykład 2.
Orzeczenie lekarskie o braku przeciwwskazań do pracy na danym stanowisku straciło ważność 30 października 2023 roku, a więc już po odwołaniu stanu zagrożenia epidemicznego. W tych okolicznościach zgodnie ze stanowiskiem Departamentu Prawa Pracy w Ministerstwie Rodziny i Polityki Społecznej kolejne orzeczenie lekarskie pracownik musi uzyskać do 28 grudnia 2023 roku, jednakże pracodawca i pracownik powinni dążyć do jak najszybszego (niezwłocznego) uzyskania nowego orzeczenia.
Przykład 3.
W czasie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego orzeczenie lekarskie o braku przeciwwskazań do pracy na danym stanowisku wydał, w związku z brakiem dostępności do lekarza uprawnionego do przeprowadzenia badania wstępnego lub kontrolnego, inny lekarz (możliwość przewidziana w art. 12a ust. 3 ustawy o COVID-19). Orzeczenie to traci ważność 28 grudnia 2023 roku.
Tak więc, jeśli do 28 grudnia 2023 roku badania medycyny pracy nie zostaną zaktualizowane, pracodawca nie może dopuścić pracownika do pracy.
