Zatrudnianie po znajomości powszechnie jest przyjmowane jako praktyka, która nie powinna mieć miejsca. Pomimo tego w wielu firmach taka forma zdobywania pracy jest dosyć powszechna. Czy zatrudnianie po znajomości może wiązać się jednak z odpowiedzialnością karną?
Nepotyzm i kumoterstwo w pracy
Zatrudnianie po znajomości może wiązać się z pojęciem nepotyzmu i kumoterstwa. Pierwsze pojęcie oznacza nagradzanie i faworyzowanie krewnych w sytuacjach zawodowych. Nepotyzm pojawia się najczęściej podczas przyznawania nagród, wyróżnień, premii czy obsadzaniu stanowisk korzystnych pod względem finansowym. Z kolei kumoterstwo jest faworyzowaniem opartym na powiązaniach towarzyskich, a nie rodzinnych. Przyjmuje się, że to pojęcie jest szersze niż nepotyzm.
Zarówno nepotyzm, jak i kumoterstwo są powszechnie uznawane za działania nieetyczne. Pomimo tego mogą pojawić się w zasadzie w każdym zakładzie pracy, zarówno tym publicznym, jak i prywatnym. O ile zatrudnianie po znajomości nie jest niczym złym w sytuacji, gdy pracodawca przez dłuższy czas nie jest w stanie znaleźć odpowiednich pracowników, o tyle robienie tego w ramach przysługi lub powiązań rodzinnych może być uznane za działanie nie do końca etyczne.
Zatrudnianie po znajomości a przepisy prawa pracy
Kumoterstwo i nepotyzm mogą naruszać obowiązujące przepisy prawa pracy, głównie w zakresie zakazu dyskryminacji i stosowania mobbingu. Jeśli pracodawca decyduje się na zatrudnienie członka najbliższej rodziny albo kogoś z polecenia, pomimo że na dane stanowisko pracy ma kilku innych chętnych, będzie można uznać, że dopuszcza się dyskryminacji już na etapie rekrutacji.
Przykład 1.
Pani Paulina prowadzi jednoosobową działalność gospodarczą i zatrudnia 3 pracowników. Ze względu na to, że księgowy odszedł z jej firmy kilka tygodni temu, chce ona zatrudnić nową osobę na to stanowisko. Pomimo zamieszczenia oferty pracy w gazecie i internecie pani Paulinie nie udało się znaleźć odpowiedniego kandydata. Siostra kobiety jest księgową i byłaby chętna do podjęcia u niej pracy na cały etat. Czy pani Paulina, zatrudniając siostrę w swojej firmie, naruszy zakaz dyskryminacji? Nie, ponieważ zatrudnienie rodziny w tym przypadku nie powinno być traktowane jako przejaw nepotyzmu. Pani Paulina nie mogła znaleźć pracownika na konkretne stanowisko, więc może zatrudnić na nie kogoś z rodziny.
Przykład 2.
Pan Bartosz pracuje w firmie zajmującej się nowymi technologiami. Kilka razy oddał prywatną przysługę swojemu szefowi i w chwili, gdy w pracy pojawił się etat sekretarki, udał się do szefa z żądaniem, aby ten zatrudnił jego narzeczoną. Pracownik stwierdził, że przełożony może w ten sposób spłacić swój dług. Pracodawca wie, że narzeczona pana Bartosza nie ma kompetencji potrzebnych do zajmowania wolnego stanowiska i na to miejsce jest kilka innych lepszych kandydatek. Mimo tego, nie chcąc być dłużnym, postanowił ją zatrudnić. Przedsiębiorca jednocześnie okłamał inne kandydatki, że nie spełniają one wymogów firmy i mają zbyt niskie kompetencje. Czy w tym przypadku można mówić o zatrudnieniu po znajomości? Tak, przy czym można próbować udowodnić, że doszło tutaj do dyskryminacji z powodu nierównego traktowania kandydatek na stanowisko sekretarki. Pracę otrzymała nie najlepsza z nich, lecz ta, która miała znajomości w firmie.
Przykład 3.
Pani Monika jest właścicielką butiku, w którym zatrudnia 3 pracownice. Jej koleżanka poszukuje od dłuższego czasu pracy i chętnie zatrudniłaby się w jej firmie. Problem jednak w tym, że pani Monika nie ma wolnych etatów. Wpadła jednak na pomysł, że doprowadzi do zwolnienia jednej z pracownic i w ten sposób zwolni miejsce dla swojej koleżanki. Aby przyspieszyć realizację swojego celu, kobieta zaczęła gorzej traktować najmłodszą pracownicę, pomimo że wykonywała ona swoje zadania bez zastrzeżeń (m.in. kazała jej zostawać w pracy na nadgodziny, nie wręczała premii, krytykowała przy klientach, narzucała wykonywanie ciężkich obowiązków). Pracownica nie wytrzymała presji i ostatecznie sama zwolniła się z butiku. Kilka dni później pani Monika zatrudniła na jej miejsce swoją koleżankę. Czy w tym przypadku możemy mówić o zatrudnieniu po znajomości? Tak, przy czym będzie wiązało się to z mobbingiem po stronie pracodawcy. Pracownicy, która zwolniła się z pracy, przysługują roszczenia względem pani Moniki i mogą one być dochodzone na drodze sądowej.
Zatrudnianie po znajomości a prawo karne
Naruszenie przepisów prawa pracy wskutek zatrudnienia po znajomości może oznaczać głównie odpowiedzialność odszkodowawczą po stronie sprawcy. Okazuje się jednak, że w niektórych przypadkach dochodzi również do powstania odpowiedzialności karnej.
Nepotyzm i kumoterstwo oficjalnie nie są uznawane za przestępstwa w świetle polskiego prawa karnego. Jeśli jednak wraz z nimi dochodzi do korupcji, sprawca może spodziewać się surowych konsekwencji. Będzie tak np. w przypadku przekupienia pracodawcy celem zyskania intratnego stanowiska lub premii. Podobne skutki niesie ze sobą płatna protekcja.
Zgodnie z treścią art. 229 Kodeksu karnego, kto udziela albo obiecuje udzielić korzyści majątkowej lub osobistej osobie pełniącej funkcję publiczną w związku z pełnieniem tej funkcji, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8. W wypadku mniejszej wagi sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2. Jeżeli sprawca korupcji działa, aby skłonić osobę pełniącą funkcję publiczną do naruszenia przepisów prawa lub udziela albo obiecuje udzielić takiej osobie korzyści majątkowej lub osobistej za naruszenie przepisów prawa, podlega karze pozbawienia wolności od roku do lat 10. Kto osobie pełniącej funkcję publiczną, w związku z pełnieniem tej funkcji, udziela albo obiecuje udzielić korzyści majątkowej znacznej wartości, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 15. Kto osobie pełniącej funkcję publiczną, w związku z pełnieniem tej funkcji, udziela albo obiecuje udzielić korzyści majątkowej wielkiej wartości, podlega karze pozbawienia wolności od lat 3 do 20. Powyższym karom podlega odpowiednio także ten, kto udziela albo obiecuje udzielić korzyści majątkowej lub osobistej osobie pełniącej funkcję publiczną w państwie obcym lub w organizacji międzynarodowej, w związku z pełnieniem tej funkcji. Sprawca nie podlega jednak karze, jeżeli korzyść majątkowa lub osobista albo ich obietnica zostały przyjęte przez osobę pełniącą funkcję publiczną, a sprawca zawiadomił o tym fakcie organ powołany do ścigania przestępstw i ujawnił wszystkie istotne okoliczności przestępstwa, zanim organ ten się o nim dowiedział.
Z kolei art. 230 kk stanowi, że kto, w zamian za korzyść majątkową lub osobistą albo jej obietnicę, podejmuje się pośrednictwa w załatwieniu sprawy, powołując się na wpływy, wywołując u innej osoby przekonanie o istnieniu wpływów, wykorzystując takie przekonanie lub utwierdzając ją w przekonaniu o istnieniu wpływów w:
- instytucji państwowej lub samorządowej,
- organizacji krajowej lub międzynarodowej,
- krajowej lub zagranicznej jednostce organizacyjnej dysponującej środkami publicznymi,
- przedsiębiorstwie państwowym,
- spółce handlowej z udziałem Skarbu Państwa, samorządu terytorialnego lub państwowej osoby prawnej
– podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.
W wypadku mniejszej wagi sprawca podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.
Przykład 4.
Prezes państwowej spółki chciał, aby jego firma miała korzystny wizerunek w mediach. W związku z tym zawarł z kilkoma dziennikarzami porozumienie, którego przedmiotem było blokowanie niekorzystnych informacji na temat tej spółki. Dziennikarze zobowiązali się także do ochrony władz spółki przed atakami prasowymi ze strony innych mediów. W zamian za to dziennikarze otrzymali po kilkanaście tysięcy zł oraz zapewnienie zatrudnienia w spółce po upływie 6 miesięcy. Zgodnie z umową po upływie pół roku dziennikarze zostali zatrudnieni w spółce państwowej. Czy w tym przypadku doszło do zatrudnienia po znajomości? Tak, dodatkowo mamy tutaj do czynienia z przestępstwem przekupstwa, ponieważ pracodawca pełni funkcje publiczne. Pociągnięci do odpowiedzialności mogą zostać zarówno dziennikarze, jak i prezes spółki państwowej.
Podsumowanie
Zatrudnianie po znajomości co do zasady nie jest w Polsce karalne. Jeśli jednak takie zachowanie nosi znamiona korupcji lub płatnej protekcji, sprawcy mogą być pociągnięci do odpowiedzialności karnej. Nieuzasadnione zatrudnienie może wiązać się także z odpowiedzialnością cywilnoprawną w sytuacji, gdy dochodzi do dyskryminacji lub mobbingu. W takim przypadku sprawca ponosi najczęściej odpowiedzialność odszkodowawczą.
