Wniosek o ogłoszenie upadłości i wszelkie czynności formalne z tym związane to jedynie początek. Właściwe postępowanie upadłościowe zaczyna się dopiero po ogłoszeniu upadłości przez właściwy sąd gospodarczy. Wtedy wyznaczony w sprawie syndyk przejmuje zarząd nad majątkiem upadłego, spienięża go i zaspokaja wierzycieli. Aby jednak możliwa stała się likwidacja owego majątku, konieczne jest sporządzenie listy składników masy upadłości. Jest to tak zwany spis inwentarza. Spis ten sporządza się na dzień ogłoszenia upadłości. W niniejszym artykule przyjrzymy się zatem dokładniej, czym jest spis inwentarza, co zawiera oraz jak się go przeprowadza.
W jakim celu sporządza się spis inwentarza?
Spis inwentarza sporządzany na potrzeby postępowania upadłościowego należy odróżnić od inwentaryzacji przeprowadzanej na potrzeby podatkowe. Postępowanie upadłościowe ma na celu przede wszystkim zaspokojenie wierzycieli, przez co spis zawiera wyłącznie aktywa majątku upadłego, ponieważ tylko ten rodzaj majątku może służyć spłacie długów. W najprostszy sposób można wyjaśnić to tak, że spis inwentarza określa należące do dłużnika aktywa, natomiast wszelkie jego pasywa zostają spisane przez syndyka w liście wierzytelności.
Czym jest spis inwentarza?
Na mocy art. 69 ust. 1 Prawa upadłościowego spis inwentarza zostaje sporządzony przez syndyka na dzień ogłoszenia upadłości i zawiera ruchomości, nieruchomości, środki pieniężne oraz przysługujące upadłemu prawa majątkowe. Podkreślenia wymaga, że omawiany spis nie tworzy żadnych nowych praw, a jest jedynie dokumentem mającym na celu uporządkowanie aktywów należących do masy upadłości (majątku upadłego). Sąd Najwyższy, określając w wyroku z dnia 18 października 2012 roku (sygn. akt: V CSK 405/11) charakter tej instytucji, wskazał, że „spis inwentarza, można określić jako zdarzenie faktyczne, będące oświadczeniem wiedzy, które pełni rolę informacyjną, analityczną i sprawozdawczą i nie może wpływać na status prawny rzeczy”.
Należy przy tym wskazać, że pominięcie jakiegoś składnika w spisie inwentarza nie oznacza utraty przez upadłego prawa własności do niego. Z drugiej strony włączenie danej rzeczy do spisu nie jest równoznaczne z przypisaniem takiego prawa upadłemu. Oznacza to, że możliwe jest wyłączenie określonego składnika ze spisu, jeżeli osoba trzecia udowodni, że dane prawo przynależy do niej, nie zaś do upadłego.
W praktyce spis inwentarza składa się z 3 list – raportów:
- objętych przez syndyka ruchomości, nieruchomości, środków pieniężnych oraz praw majątkowych przysługujących upadłemu,
- ruchomości, nieruchomości oraz środków pieniężnych, których syndyk nie objął,
- należności.
Co wchodzi do spisu?
Spis inwentarza ma na celu ustalenie całościowego składu majątku upadłego, zarówno objętych, jak i nieobjętych przez syndyka. W pierwszym etapie syndyk sporządza spis majątku objętego, spis majątku nieobjętego oraz spis należności.
W spisie inwentarza powinny znaleźć się wszystkie prawa, ruchomości, nieruchomości oraz środki pieniężne zgromadzone w kasie przedsiębiorcy i na rachunkach bankowych (jeżeli mamy do czynienia z osobą fizyczną prowadzącą jednoosobową działalność, masa upadłości obejmuje nie tylko rachunek bankowy firmowy, ale również konta prywatne). Co do zasady w spisie powinny być ujęte składniki zapisane w księgach przedsiębiorstwa posiadane przez upadłego oraz składniki, które nie zostały uwidocznione w dokumentacji firmy, ale które upadły posiada.
Istotnym elementem instytucji spisu inwentarza jest domniemanie obejmujące rzeczy, które upadły posiada w dniu ogłoszenia upadłości. Domniemanie to oznacza, że rzeczy te należą do majątku upadłego. Syndyk nie ma wówczas obowiązku sprawdzania tytułów własności przedmiotów i praw, które pozostają w posiadaniu upadłego. Powyższe ma na celu przede wszystkim ułatwienie syndykowi obejmowania masy upadłości oraz przyspieszenie całej procedury. Wnioski o wyłączenie składnika z masy upadłości są rozpatrywane obok postępowania upadłościowego, nie prowadzą do jego zawieszenia.
Oszacowanie majątku
Wraz ze spisem inwentarza syndyk ma za zadanie samodzielnie lub przy pomocy biegłego dokonać oszacowania majątku. Prawo upadłościowe nie wprowadziło żadnych wymogów formalnych dla tej czynności, przez co czynność oszacowania może zostać dokonana w swobodny sposób. Ważne, aby w sposób zrozumiały została wskazana rynkowa wartość każdego ze składników ujętych w spisie. Oszacowania może dokonać samodzielnie syndyk, jeśli ma odpowiednią wiedzę w tej kwestii. Powyższe może zlecić również biegłemu. Mimo że nie zostało to zapisane w ustawie, w doktrynie podkreśla się, że w przypadku nieruchomości zasadą powinno być korzystanie z wyceny rzeczoznawcy majątkowego.
Wyjątkiem od wyżej wskazanej reguły jest sytuacja, gdy planowana jest sprzedaż przedsiębiorstwa upadłego w całości. W takiej sytuacji syndyk obligatoryjnie powinien wskazać biegłego, który dokona wyceny. Tak sporządzony protokół końcowy powinien zawierać wskazanie wartości przedsiębiorstwa jako całości oraz każdego ze składników jego majątku z osobna.
Spis nieobjętych składników masy upadłości
W przypadku gdy z ksiąg przedsiębiorstwa wynika, że do upadłego należą składniki majątku, których syndykowi nie udało się objąć (tj. zająć), uwzględnia się je w tzw. spisie nieobjętych składników masy upadłości. Ma to na celu przekazanie sądowi oraz wierzycielom informacji o potencjalnym majątku dłużnika, którego syndyk realnie (fizycznie) nie posiada, ale zgodnie z posiadaną dokumentacją należą do upadłego.
W przypadku konieczności sporządzenia omawianego spisu syndyk powinien również określić, jakie działania zamierza podjąć w celu wprowadzenia tych składników do masy upadłości, np. wskazać na zamiar wytoczenia powództwa o wydanie. Jeżeli uda się odzyskać należności upadłego, syndyk uzupełnia spis inwentarza o te składniki.
Oddzielną grupą składników nieobjętych są te, których upadły wyzbył się w celu ukrycia swojego majątku. Takie czynności są bezskuteczne względem masy upadłości. Jak mówi art. 127 ust. 1 Prawa upadłościowego, bezskuteczne w stosunku do masy upadłości są czynności prawne dokonane przez upadłego w ciągu roku przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości, którymi rozporządził on swoim majątkiem, jeżeli dokonane zostały nieodpłatnie albo odpłatnie, ale wartość świadczenia upadłego przewyższa w rażącym stopniu wartość świadczenia otrzymanego przez upadłego lub zastrzeżonego dla upadłego bądź dla osoby trzeciej.
Syndyk dokonuje oceny bezskuteczności takich czynności i dokonuje ewidencji składników majątkowych upadłego nieobjętych w spisie inwentarza z uwagi na czynności bezskuteczne. Analogicznie do poprzedniej listy, jej utworzenie ma na celu przekazanie sądowi i wierzycielom informacji o potencjalnym majątku dłużnika, który zgodnie z prawem powinien należeć do masy upadłości. Wraz ze spisem syndyk wskazuje jakie działania podejmie celem wprowadzenia tych składników do masy upadłości, a w miarę ich uzyskiwania składa uzupełnienie spisu inwentarza.
Ostatnim rodzajem składników majątkowych, które syndyk ma obowiązek ująć w spisie inwentarza, są tzw. należności upadłego. Są to wierzytelności należne upadłemu, których nie udało się do tej pory ściągnąć z dłużników. Syndyk ma obowiązek ująć je w oddzielnej ewidencji i dążyć do egzekucji tych należności, tak aby jak największy majątek wchodził do masy upadłości.
Udział upadłego w procedurze
W momencie ogłoszenia upadłości majątek upadłego przechodzi pod zarząd syndyka. Oznacza to, że dłużnik w tym momencie formalnie traci prawo do zarządzania majątkiem wchodzącym do masy upadłości. Mimo że ustawa nakłada na upadłego ogólny obowiązek współdziałania z sądem upadłościowym oraz syndykiem, to żadne przepisy szczególne nie nakazują upadłemu brania czynnego udziału w sporządzeniu spisu inwentarza. Jedynie ze względów praktycznych, upadły powinien zostać poinformowany o dokonywanych przez syndyka czynnościach, tak aby mógł zgodnie z art. 57 Prawa upadłościowego wskazać i wydać majątek. Na tym w zasadzie kończą się obowiązki upadłego. Mimo to w doktrynie pojawiają się głosy, że udział dłużnika w procesie ustalania majątku jest kluczowy, w związku z czym to od syndyka zależy, czy uzna ten udział za konieczny i w miarę potrzeb wezwie upadłego do złożenia dodatkowych informacji.
Jawność spisu
Spis inwentarza sporządzony przez syndyka podlega ujawnieniu w Krajowym Rejestrze Zadłużonych. Dzięki temu spis ma charakter jawny, wgląd do niego mają nie tylko uczestnicy postępowania, ale wszyscy zainteresowani. Upublicznienie spisu ma za zadanie przyspieszenie ujawniania informacji o majątku, który w toku postępowania będzie likwidowany przez syndyka.
Spis inwentarza – podsumowanie
Spis inwentarza jest instytucją mającą na celu ujawnienie majątku upadłego, którego likwidacja zostanie przeznaczona na zaspokojenie wierzycieli. Syndyk ma obowiązek sporządzenia go z datą na dzień ogłoszenia upadłości, uwzględniając wszelkie aktywa upadłego. Warto jednak pamiętać, że zgodnie z domniemaniem prawnym, wszystko, co w dniu sporządzania spisu posiada upadły, wchodzi w skład masy upadłości (przez co niejednokrotnie likwidowany jest majątek należący do osoby trzeciej). Dodatkowo syndyk jest obowiązany do ustalenia majątku upadłego, który nie wszedł do masy upadłości z uwagi na wyzbycie się go przez dłużnika przed wszczęciem procedury oraz wierzytelności należnych upadłemu, a następnie do odzyskania owego majątku. Warto zatem pamiętać, że omawiany spis nie ma charakteru stałego, jest uzupełniany w miarę trwania procedury upadłościowej i uzyskiwania przez syndyka nowych elementów majątku.
