Na gruncie prawodawstwa Unii Europejskiej oraz ustawodawstw państw członkowskich można jednocześnie korzystać z uprawnień emerytalno-rentowych w poszczególnych państwach, w których dana osoba była objęta ubezpieczeniami społecznymi lub miała miejsce zamieszkania. Obszerne informacje w tym zakresie dostępne są na stronach internetowych Zakładu Ubezpieczeń Społecznych. Poniżej przedstawiono główne zasady przyznawania emerytur i rent dla osób pracujących w państwach UE/EFTA.
Koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego
Unijna koordynacja systemów zabezpieczenia społecznego obowiązuje w państwach członkowskich Unii Europejskiej (UE). Dla celów unijnej koordynacji za państwa członkowskie uznaje się również kraje Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA), czyli Islandię, Liechtenstein, Norwegię oraz Szwajcarię. Na państwa te rozciągnięto obowiązywanie unijnych przepisów o koordynacji.
Państwa członkowskie UE/EFTA nie ustanowiły jednego ponadpaństwowego systemu zapewniającego emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy (inwalidztwa) i renty rodzinne. Każde państwo członkowskie samodzielnie decyduje, komu i po spełnieniu jakich warunków zapewnia te świadczenia.
Emerytura
Osoba, która pracowała i podlegała ubezpieczeniom w Polsce oraz była ubezpieczona za granicą w państwach członkowskich, emeryturę może uzyskać zarówno z Polski, jak i z każdego innego państwa członkowskiego, w którym była ubezpieczona, o ile spełnia warunki wymagane do nabycia prawa do emerytury w tych państwach.
Jeżeli osoba zainteresowana uzyskaniem prawa do emerytury w jednym państwie członkowskim nie ma okresu ubezpieczenia (zamieszkania) wymaganego do uzyskania tego świadczenia, to – dla przyznania emerytury – uwzględnia się (dolicza, sumuje) również zagraniczne okresy ubezpieczenia (zamieszkania) tej osoby ze wszystkich innych państw członkowskich, jeśli nie pokrywają się one z polskimi okresami ubezpieczenia.
Przy ustalaniu prawa do emerytury z ZUS-u zagraniczne okresy ubezpieczenia (zamieszkania) z innych państw członkowskich są uwzględniane, gdy prawo do tej emerytury zależy od długości okresów ubezpieczenia, a okres ubezpieczenia przebyty wyłącznie w Polsce nie wystarczy do nabycia prawa do świadczenia (dotyczy to osób ubiegających się o emeryturę przyznawaną według starych zasad). Okresy, o których mowa, nie są uwzględniane przy ustalaniu prawa do nowej emerytury z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, dotyczącej osób urodzonych po 31 grudnia 1948 roku, gdy prawo do tej emerytury nie zależy od długości okresów ubezpieczenia.
Osoba, która była ubezpieczona w więcej niż 1 państwie członkowskim, wniosek o emeryturę składa w instytucji ubezpieczeniowej 1 państwa członkowskiego. Nie musi więc składać wniosku odrębnie w każdym państwie. Wniosek ten uruchamia automatycznie równoczesne rozpatrywanie uprawnień do emerytur we wszystkich państwach członkowskich, w których osoba zainteresowana była ubezpieczona, a data złożenia wniosku jest wiążąca dla instytucji wszystkich zainteresowanych państw członkowskich.
Renta
Podobnie jak w przypadku prawa do emerytury, osoba, która pracowała i podlegała ubezpieczeniom w Polsce oraz w innych państwach członkowskich, rentę z tytułu niezdolności do pracy (inwalidztwa) może uzyskać zarówno z Polski, jak i z każdego innego państwa członkowskiego, w którym była ubezpieczona, o ile spełnia warunki wymagane w tym państwie. Są to odrębne świadczenia, do których prawo ustalają odrębnie odpowiednie instytucje danego państwa. W razie przyznania prawa do 2 lub więcej rent z tytułu niezdolności do pracy lub inwalidztwa, ich wypłata dokonywana jest z reguły oddzielnie przez każdą z instytucji, które przyznały prawo do tych świadczeń.
Jeżeli osoba zainteresowana uzyskaniem prawa do renty z tytułu niezdolności do pracy (inwalidztwa) w 1 państwie członkowskim nie ma okresu ubezpieczenia (zamieszkania) wymaganego do uzyskania tego świadczenia, wówczas, aby można było przyznać rentę, uwzględnia się również zagraniczne okresy ubezpieczenia (zamieszkania) we wszystkich innych państwach członkowskich. Jest to więc mechanizm analogiczny do stosowanego w odniesieniu do emerytur.
Mogą wystąpić przypadki, w których osoba podejmująca pracę w różnych państwach członkowskich uzyska renty z tytułu niezdolności do pracy (inwalidztwa) w 1 z nich, ponieważ stała się niezdolna do pracy w czasie pracy (ubezpieczenia) w innym państwie niż to, którego instytucja ustala prawo do renty. W takim przypadku przepisy unijne nakazują uwzględnić przy ustalaniu prawa do renty z ZUS-u również niezdolność do pracy zaistniałą podczas zagranicznego okresu ubezpieczenia w innym państwie członkowskim. Niezdolność do pracy musi zostać ustalona przez lekarza orzecznika ZUS-u bądź przez komisję lekarską ZUS-u.
Pobieranie przez osobę, której ustalono prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, również emerytury lub renty z innego państwa członkowskiego nie powoduje zmniejszenia ani zawieszenia renty z ZUS-u.
Osoba, która była ubezpieczona w więcej niż 1 państwie członkowskim, wniosek o rentę z tytułu niezdolności do pracy (inwalidztwa) składa w instytucji ubezpieczeniowej 1 państwa członkowskiego, co uruchamia równoczesne rozpatrywanie uprawnień do rent we wszystkich państwach członkowskich, w których osoba zainteresowana podlegała ubezpieczeniom, a data złożenia wniosku jest wiążąca dla instytucji wszystkich zainteresowanych państw członkowskich. Wnioskodawca składa wniosek o rentę do instytucji jego miejsca zamieszkania lub instytucji ostatniego państwa członkowskiego, którego ustawodawstwu podlegał (w którym był ostatnio ubezpieczony).
Renta rodzinna
Członek rodziny osoby, która pracowała i podlegała ubezpieczeniom w Polsce oraz w innych państwach członkowskich, może uzyskać rentę rodzinną zarówno z Polski, jak i z innego państwa członkowskiego, w którym osoba zmarła była uprzednio ubezpieczona, o ile spełnione zostaną warunki wymagane do przyznania renty w tych państwach.
Jeżeli osoba, po której śmierci ma być przyznana renta rodzinna, pracowała przed śmiercią również za granicą w państwach członkowskich, osoby uprawnione do renty po jej śmierci są objęte unijną koordynacją systemów zabezpieczenia społecznego.
Jeśli dana osoba pracowała i podlegała ubezpieczeniom w Polsce oraz w innych państwach członkowskich, przysługująca po jej śmierci renta rodzinna może być przyznana zarówno w Polsce, jak i w innych państwach członkowskich, w których podlegała ona ubezpieczeniom.
Aby uzyskać prawo do renty rodzinnej z ZUS-u, konieczne jest spełnienie warunków określonych w polskich przepisach prawnych:
dotyczących zmarłego – wymagane jest, aby osoba ta w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy albo spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń;
dotyczących osoby zainteresowanej uzyskaniem renty – wymagane jest, aby osoba ubiegająca się o rentę rodzinną spełniała warunki dotyczące np. wieku, niezdolności do pracy czy też inne warunki dotyczące członka rodziny, wymienione w ustawie emerytalnej.
Jeżeli osoba zmarła nie spełniała kryterium stażu ubezpieczenia warunkującego uzyskanie w danym państwie członkowskim prawa do świadczenia (emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy), na podstawie którego ustalona może być renta rodzinna po tej osobie, wówczas uwzględnia się również zagraniczne okresy ubezpieczenia (zamieszkania) tej osoby przebyte we wszystkich innych państwach członkowskich. Sumowanie okresów ubezpieczenia lub zamieszkania posiadanych przez osobę, po której ma być przyznana renta rodzinna, poprzedzone jest zbadaniem jej uprawnień do takich świadczeń, do których przyznanie prawa uzależnione jest od określonej długości stażu.
W przypadku gdy warunkiem uzyskania renty rodzinnej z ZUS-u jest bycie niezdolnym do pracy, oceny niezdolności do pracy, ustalenia jej stopnia, daty powstania, trwałości lub przewidywanego okresu trwania oraz innych okoliczności związanych z niezdolnością do pracy mających wpływ na prawo do renty dokonuje, w formie orzeczenia, lekarz orzecznik ZUS-u. Orzeczenie wydaje lekarz orzecznik także wtedy, gdy osoba ubiegająca się o świadczenie mieszka na stałe w innym państwie członkowskim. W takich przypadkach lekarz orzecznik ZUS-u dokonuje oceny niezdolności do pracy na podstawie opinii lekarskiej sporządzonej przez odpowiednią instytucję (lekarza) w państwie zamieszkania osoby zainteresowanej lub na podstawie dokumentacji dostarczonej przez osobę ubiegającą się o rentę.
Osoba ubiegająca się o rentę rodzinną po śmierci osoby posiadającej okresy ubezpieczenia (zamieszkania) w więcej niż 1 państwie członkowskim wniosek o rentę rodzinną składa w instytucji ubezpieczeniowej 1 państwa członkowskiego. Wniosek ten uruchamia równoczesne rozpatrywanie uprawnień do rent we wszystkich państwach członkowskich, w których osoba zmarła podlegała ubezpieczeniom społecznym, a data złożenia wniosku jest wiążąca dla instytucji wszystkich zainteresowanych państw członkowskich.
Podsumowanie - zasady przyznawania emerytur i rent dla osób pracujących w państwach UE/EFTA
Jak widać, procedury przyznawania emerytur i rent w państwach członkowskich UE/EFTA oparte są na tych samych podstawowych zasadach, dzięki którym działania służb poszczególnych państw mogą być w znacznej mierze zintegrowane. Dotyczy to w szczególności ustalania okresów, od których zależy nabycie prawa do emerytury, renty z tytułu niezdolności do pracy, renty rodzinnej oraz scentralizowanego składania wniosków o te świadczenia. Istotne znaczenie ma również okoliczność, że otrzymywanie określonego świadczenia z danego państwa zasadniczo nie wyklucza wypłacania analogicznego świadczenia przez inne państwo tej samej osobie.
