Rzeczywistość jest zawsze bogatsza od tego, w jaki sposób opisuje ją prawo. W związku z tym zdarzają się sytuacje, do których trudno byłoby zastosować określone przepisy, gdyż wiązałoby się to z ich nadużyciem. W takich przypadkach korzysta się z norm prawnych szczególnego rodzaju (tzw. klauzul generalnych), pozwalających na rozwiązanie danego problemu prawnego na gruncie podstawowych wartości, na których oparty jest system prawa. Jakie może być nadużycie prawa przez stronę stosunku pracy? Wyjaśniamy!
Uprawnienia pracownika i pracodawcy
Jak stanowi art. 1 Kodeksu pracy, akt ten określa prawa i obowiązki pracowników i pracodawców. Danemu prawu (uprawnieniu) przysługującemu danej stronie stosunku pracy odpowiada obowiązek występujący po drugiej stronie, np.:
- prawu pracodawcy żądania świadczenia pracy przez pracownika odpowiada obowiązek pracownika wykonywania tej pracy;
- prawu pracownika do otrzymania wynagrodzenia za pracę odpowiada obowiązek jego wypłaty przez pracodawcę.
Korzystanie przez pracownika lub pracodawcę z danego prawa określonego w przepisie Kodeksu pracy lub innego aktu prawa pracy wiąże się więc z reguły z koniecznością określonego zachowania się przez drugą stronę stosunku pracy, polegającego na pewnym działaniu (np. świadczenie pracy, wypłata wynagrodzenia) albo na zaniechaniu działania (np. niepodejmowanie przez pracownika zakazanej działalności konkurencyjnej wobec pracodawcy, niestosowanie przez pracodawcę w procesie rekrutacji i w czasie trwania zatrudnienia pracowników kryteriów ich oceny uznanych w przepisach Kodeksu pracy za niedopuszczalne ze względu na ich dyskryminacyjny charakter).
Niekiedy możemy mieć do czynienia z sytuacjami, w których dana strona stosunku pracy powołuje się na przysługujące jej uprawnienie, wskazując konkretny przepis, z którego uprawnienie to – zgodnie z jego dosłownym brzmieniem – wynika, jednak w ocenie drugiej strony, a czasem również innych osób, skorzystanie z tego uprawnienia w szczególnych okolicznościach danej sprawy uznane zostaje za niesłuszne lub niesprawiedliwe. Na wypadek takich sytuacji do Kodeksu pracy wprowadzono art. 8 będący powtórzeniem art. 5 Kodeksu cywilnego. Powtórzenie to świadczy o szczególnej wadze, jaką ustawodawca przypisał wspomnianemu przepisowi, zważywszy, że z formalnego punktu widzenia nie było ono konieczne, skoro art. 300 kp ogólnie stanowi, że w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy.
Klauzule generalne
Zgodnie z art. 8 kp nie można czynić ze swego prawa użytku, który byłby sprzeczny ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub zasadami współżycia społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony.
Zawarte w tym przepisie określenia:
- społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa,
- zasady współżycia społecznego,
stanowią tzw. klauzule generalne, których celem jest uelastycznienie stosowania prawa z punktu widzenia generalnych wartości, na których opiera się cały system prawa pracy. Niekiedy bowiem literalne rozumienie poszczególnych przepisów może się z tymi wartościami kłócić.
Społeczno-gospodarcze przeznaczenie prawa (konkretnego uprawnienia ustanowionego dla pracownika lub pracodawcy w przepisie prawnym) należy rozumieć jako kryterium oceny działania strony stosunku pracy, zgodnie z którym nikomu nie wolno ze swoich praw korzystać wbrew celom, jakim prawa te mają służyć.
[…] postępowanie zgodne z zasadami współżycia społecznego polega na tym, że każda ze stron stosunku pracy musi przy wykonywaniu swych uprawnień postępować zgodnie z wymaganiami moralności i uznanymi regułami obyczajowymi oraz że w stosunkach pracy liczy się nie tylko sam przepis prawa, ale także owe pozaprawne reguły nazwane w art. 8 kp zasadami współżycia społecznego.
Odwołanie się do zasad współżycia społecznego oznacza podparcie się ideą słuszności w prawie i powszechnie uznawanymi wartościami w kulturze społeczeństwa. Oznacza to, że stosowanie tej klauzuli generalnej sprowadza się do ważenia przeciwstawnych interesów, czy też wartości. Zasady współżycia społecznego są pojęciem niedookreślonym, nieostrym, a powoływanie się na sprzeczność z zasadami współżycia społecznego powinno wiązać się z konkretnym wykazaniem, o jakie zasady współżycia społecznego w konkretnym wypadku chodzi oraz na czym polega sprzeczność danego działania z tymi zasadami. Taki charakter klauzul generalnych zawartych w przepisie art. 8 kp nakazuje ostrożne korzystanie z przewidzianej w tym przepisie instytucji nadużycia prawa podmiotowego, a przede wszystkim wymaga wszechstronnego rozważenia okoliczności, aby w ten sposób nie doprowadzić do podważenia pewności obrotu prawnego. Zasadą bowiem jest, że ten, kto korzysta ze swego prawa, postępuje zgodnie z jego społeczno-gospodarczym przeznaczeniem i zasadami współżycia społecznego.
Ciężar dowodu
Udowodnienie, że w danym przypadku doszło do nadużycia przez stronę stosunku pracy przysługującego jej prawa (uprawnienia), spoczywa na tym, kto jej takie nadużycie zarzuca, czyli z reguły na drugiej stronie stosunku pracy. Znajduje tu odpowiednie zastosowanie art. 6 Kodeksu cywilnego, który stanowi, że ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne.
W myśl ogólnych zasad na powodzie spoczywa obowiązek udowodnienia faktów uzasadniających jego roszczenie, a na stronie pozwanej obowiązek udowodnienia okoliczności uzasadniających jej wniosek o oddalenie powództwa. O tym natomiast co strona powinna udowodnić w konkretnym procesie decyduje przede wszystkim przedmiot sporu, prawo materialne regulujące określone stosunki prawne oraz prawo procesowe normujące zasady postępowania dowodowego.
Nadużycie prawa przez stronę stosunku pracy
Na podstawie orzecznictwa sądów pracy, można przykładowo podać następujące przypadki nadużyć prawa zidentyfikowane na podstawie brzmienia art. 8 kp:
- „Za sprzeczne ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa uznać należy przywrócenie do pracy pracownika, którego zawinione zachowania, ujawnione po rozwiązaniu stosunku pracy, obiektywnie stanowią uzasadnioną podstawę do rozwiązania umowy o pracę bez wypowiedzenia z winy pracownika. Sprzeciwiają się temu również zasady współżycia społecznego. Zasady sprawiedliwości, słuszności i poszanowania pracy załogi nie pozwalają na włączenie do zespołu pracowników osoby, która, działając wbrew istotnym interesom zakładu pracy czy wręcz na jego szkodę, niszczyła lub istotnie uszczuplała wspólny dorobek osiągany uczciwą pracą pozostałych pracowników” – wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z 8 marca 2018 roku II PK 8/17.
- „Przebywanie w stanie nietrzeźwości w czasie reprezentowania pracowników na oficjalnym spotkaniu stanowi ciężkie naruszenie podstawowych obowiązków pracowniczych. Przepis art. 8 kp daje podstawę do oddalenia powództwa o przywrócenie do pracy działacza związkowego zwolnionego z pracy w trybie art. 52 § 1 pkt 1 kp, mimo sprzeciwu zarządu organizacji związkowej, jeżeli wobec drastycznie nagannego zachowania się pracownika na forum publicznym uwzględnienie jego żądania nawet w ograniczonym zakresie (zasądzenie odszkodowania) godziłoby w elementarne zasady przyzwoitości” – wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z 10 marca 2005 roku, II PK 242/04.
- „Przyznanie ponadstandardowych lub nadzwyczajnych przywilejów pracowniczych w nienazwanych porozumieniach zbiorowych prawa pracy podlega weryfikacji sądowej z punktu widzenia społeczno-gospodarczej oceny interesów stron lub uprawnień beneficjentów oraz wymaga uwzględnienia zasad dobrej wiary, przyzwoitości w negocjowaniu i zawieraniu tych porozumień, obowiązku zachowania lojalności stron i poszanowania ich słusznych interesów, w tym dbałości o dobro pracodawcy, dobrych obyczajów w dysponowaniu jego majątkiem oraz zakazu naruszenia praw osób trzecich, a także innych zasad współżycia społecznego (art. 8 kp)” – wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z 4 listopada 2010 roku, II PK 106/10.
- „Pozostaje w sprzeczności ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa wybór pracownika do zarządu lub komisji rewizyjnej zakładowej organizacji związkowej wyłącznie w celu obrony przed dokonanym już wypowiedzeniem umowy o pracę (art. 8 kp)” – wyrok Sądu Najwyższego – Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 22 grudnia 1998 roku, I PKN 509/98.
- „Zawarcie umowy o pracę na stanowisku lub w dziale, o których wiadomo, że w niedalekim czasie będą zlikwidowane, a odprawa z tytułu rozwiązania stosunku pracy z tej przyczyny będzie znacznie wyższa niż na stanowisku dotychczas zajmowanym, należy ocenić jako zmierzające do obejścia prawa i naruszające zasady współżycia społecznego w sytuacji, gdy restrukturyzacja zatrudnienia nie jest finansowana z zysku pracodawcy, lecz z budżetu państwa” – wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych z 22 stycznia 2004 roku, I PK 202/03.
Odpowiadając na postawione w tytule pytanie o to, jak strona stosunku pracy może się bronić przed nadużyciem prawa przez drugą stronę, należy stwierdzić, że może to uczynić, powołując się na jedną lub obie klauzule generalne (społeczno-gospodarczego przeznaczenia prawa i zasady współżycia społecznego), zawarte w art. 8 Kodeksu pracy. Jest to jednak możliwość, z której należy korzystać tylko w wyjątkowych, szczególnie uzasadnionych przypadkach.
