Z podatkiem od towarów i usług VAT ( z ang. Value Added Tax) ma w Polsce do czynienia każdy konsument i przedsiębiorca. Naliczana przy większości transakcji, opłata ta obciąża ostatniego zakupującego, najczęściej konsumenta. W związku z tym, że podatek ten dotyczy każdego polskiego podatnika, warto dowiedzieć się o nim nieco więcej.
Geneza podatku VAT - skąd i kiedy?
Podatek VAT został po raz pierwszy wprowadzony we Francji w 1954 roku. Dzięki przepisom unijnym stał się powszechny w większej części Europy, gdyż zgodnie z dyrektywami z 1967 roku każde państwo członkowskie miało obowiązek zastosować podatek VAT w swoich przepisach krajowych.
W Polsce do roku 1993 obowiązywał podatek obrotowy. Stosowany był on wyłącznie do towarów i usług konsumpcyjnych, i posiadał dwie podstawowe stawki - 20% przy sprzedaży towarów oraz 5% podczas świadczenia usług. Jednocześnie jednak niektóre grupy produktów posiadały stawki obniżone lub zwolnione - jak np. ubranka dziecięce, inne natomiast opodatkowane były indywidualną, wyższą stawką - taka sytuacja miała miejsce w przypadku towarów uznawanych za luksusowe.
W dniu 8 grudnia 1993 r. zaczęła obowiązywać Ustawa o podatku od towarów i usług i podatku akcyzowym. Wtedy po raz pierwszy w polskich przepisach został przyjęty podatek VAT. Przez ponad 10 lat podstawą prawną dla zasad opodatkowania towarów i usług pozostawała ta właśnie ustawa. Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej pociągnęło za sobą konieczność zharmonizowania przepisów krajowych ze wspólnotowymi, w związku z czym uchwalona została nowa Ustawa o podatku od towarów i usług z dnia 11 marca 2004 r. To właśnie jej przepisy, nieco zmodyfikowane w toku nowelizacji, regulują kwestie podatku VAT w dniu dzisiejszym.
Podatek VAT jako podatek zharmonizowany w przepisach Unii Europejskiej
Wizja wspólnoty bez granic, jaką miała stać się Unia Europejska, miała dotyczyć także gospodarki. Założono więc harmonizację prawa podatkowego, zdając sobie jednocześnie sprawę z faktu, iż będzie to zadanie trudne. Należy bowiem wziąć pod uwagę, że podatki to jedno z ważniejszych narzędzi wpływu na gospodarkę państwową. Dlatego też podatki dochodowe, mniej wpływające na transakcje między państwami pozostawiono w gestii prawa krajowego, natomiast zajęto się podatkami obrotowymi i akcyzowymi. Założono, że państwa nie powinny faworyzować lub szykanować żadnego z innych państw członkowskich, także przy pomocy podatków obrotowych.
Prawo wspólnotowe cechuje się pewnym specyficznym narzędziem, jakim są dyrektywy, nie występujące w prawie krajowym. Ich najważniejszą cechą jest fakt, że nie stanowią one prawa same w sobie. Państwa członkowskie powinny przedstawione w takich dyrektywach zalecenia wdrożyć do prawa krajowego, biorąc przy tym pod uwagę własną sytuację gospodarczą i społeczną. Pierwsze dyrektywy dotyczące harmonizacji prawa krajowego zostały przyjęte przez Radę już w 1967 roku. Założono w nich wprowadzenie obowiązkowego podatku VAT w roku 1970, jednak z powodu opóźnień we Włoszech plan ten udało się zrealizować dopiero w roku 1973. Najważniejszy zapis pochodził z Pierwszej Dyrektywy VAT, zgodnie z którym towary i usługi miały być opodatkowane dopiero w kraju konsumpcji, a nie w kraju pochodzenia. W decyzji państw członkowskich pozostawiono natomiast wysokość stawek podatku. Zmieniła to dopiero VI Dyrektywa, nazywana także konstytucją europejskiego VAT-u. Konieczność jej wprowadzenia wiązała się z faktem, iż dotychczasowe środki, którymi dysponowała Unia okazały się niewystarczające, tak więc poszukiwano nowych źródeł dochodów wspólnotowych,. Takim źródłem miała stać się część krajowych przychodów z VAT, jednakże aby stało się to możliwe należało najpierw znacznie bardziej ujednolicić podatek. Dokonano tego właśnie za pomocą VI Dyrektywy, w której doprecyzowano pojęcie podatnika VAT, czynności opodatkowanej, momentu i miejsca powstania zobowiązania etc. Dzięki nowym przepisom w roku 1979 udało się uzyskać pierwsze wpływy, pochodzące z krajowych podatków VAT. VI Dyrektywa w ciągu lat była wielokrotnie modyfikowana, aż w końcu jej przepisy stały się nieczytelne i niespójne. Dlatego też 28 listopada 2006 r. zastąpiono ją dyrektywą 2006/112/WE Rady, która obowiązuje aktualnie.
Jak już wcześniej wspomniano, dyrektywy unijne nie są stosowane w prawie krajowym w niezmienionej formie, ale są przystosowywane do sytuacji poszczególnych państw. W związku z tym niejednokrotnie pojawią się niezgodności pomiędzy ustawodawcą krajowym a wspólnotowym. W takiej sytuacji najważniejszą instytucją staje się Europejski Trybunał Sprawiedliwości. Jego zadaniem jest między innymi kontrolowanie procesu poprawności implementacji dyrektyw unijnych do prawa krajowego. Kiedy pojawiają się wątpliwości, Trybunał daje wykładnię, a także wskazówki, jak postępować w przypadku wątpliwości. Aktualnie możliwe jest już wykorzystywanie dorobku ETS w przypadku pytań, na które instytucja zdążyła już odpowiedzieć.
Podatek VAT w prawie krajowym
Jak już wspomniano, pierwszą ustawą, regulującą podatki obrotowe w Polsce, była Ustawa o podatku od towarów i usług i podatku akcyzowym. Obowiązywała ona polskich podatników przez ponad dziesięć lat. Zmiany stały się konieczne w momencie, kiedy Polska stała się państwem członkowskim Unii Europejskiej. Wtedy też, na rzecz zharmonizowanego podatku VAT wprowadzono Ustawę o podatku dochodowego od towarów i usług. Przepisy te były wielokrotnie nowelizowane, zwłaszcza pod kątem przepisów unijnych, natomiast jako podstawa prawna ustawa ta funkcjonuje do dziś.
Poza ustawą podatnicy opierają się także na wielu rozporządzeniach, jak np. rozporządzenie MF w sprawie wykonywania niektórych przepisów ustawy o podatku od towarów i usług czy rozporządzenie MF w sprawie faktur elektronicznych.
Oprócz przepisów podatkowych dużą rolę w kwestii podatku VAT odgrywają interpretacje indywidualne, wydawane przez organy skarbowe, czy też orzecznictwo sądów administracyjnych. W sprawach spornych podatnicy niejednokrotnie wykorzystują już wydane decyzje bądź też samodzielnie zwracają się o ocenę indywidualnej sytuacji. Koszt takiego przedsięwzięcia jest stosunkowo niewielki, a otrzymana interpretacja może ochronić przedsiębiorcę przed negatywnymi skutkami w razie kontroli skarbowej.
Mechanizm podatku VAT
Podatnikami VAT są właściwie wszystkie firmy, działające na rynku - od małych, jednoosobowych działalności, poprzez spółki osobowe, aż do spółek kapitałowych. Czasami zdarza się, że podatek odprowadzają także osoby nieprowadzące działalności - np. wynajmujące lokale na cele użytkowe. Jednocześnie w przepisach przewidziane są możliwości zwolnień - podmiotowych i przedmiotowych - z konieczności rozliczania VAT-u.
Można rozróżnić dwa rodzaje podatku VAT - naliczony i należny. Podatek naliczony przedsiębiorca płaci, nabywając towary, materiały, usługi itp. Natomiast podatek należny dotyczy sprzedaży - przedsiębiorca, sprzedając swoje towary lub usługi musi odprowadzić do urzędu odpowiednią kwotę VAT-u, naliczoną według właściwej stawki. W praktyce podatek taki jest w ostateczności przerzucony na finalnego konsumenta - podatek jest zazwyczaj wliczony w cenę nabywanego produktu.
Przedsiębiorcy odprowadzają do urzędu skarbowego podatek w wysokości sumy opłaty należnej pomniejszonej o naliczoną. Jeśli zdarzy się, że wynik będzie ujemny, czyli podatek naliczony przewyższy wartość podatku należnego, podatnik może zwrócić się o zwrot należnych mu pieniędzy. W praktyce nadwyżka taka jest najczęściej przenoszona na kolejny okres rozliczeniowy.
