Czas pracy to czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub w innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy. W związku z tym, czas pracy to nie tylko czas, w którym pracownik rzeczywiście pracuje, ale także czas, w którym jest gotowy do świadczenia pracy.
Okres rozliczeniowy
Okres rozliczeniowy to odcinek czasu wyrażony w tygodniach lub miesiącach, na który planowane są zadania dla pracowników i po upływie którego następuje rozliczenie każdej zatrudnionej osoby.
Faktyczna długość okresu rozliczeniowego wynika z postanowień układu zbiorowego pracy, regulaminu pracy lub obwieszczenia (w przypadku pracodawcy, który nie jest objęty układem zbiorowym lub nie ma obowiązku ustalania regulaminu pracy).
Typowy okres rozliczeniowy nie przekracza 4 miesięcy. Jego maksymalna długość jest uzależniona od stosowanego systemu czasu pracy. Dopuszczalne jest wprowadzenie 6 miesięcznego okresy rozliczeniowego, jeżeli praca dotyczy rolnictwa, hodowli i ochrony mienia. Roczny (12-miesięczny) okres rozliczeniowy można zastosować w przypadku szczególnych warunków pracy organizacyjnych i technicznych, które mają wpływ na przebieg pracy (np. budownictwo, rybołówstwo).
Zgodnie z przepisami Kodeksu pracy, tydzień pracy to 7 kolejnych dni kalendarzowych od początku okresu rozliczeniowego. Zatem nie należy prowadzić rozliczeń w oparciu o tygodnie kalendarzowe. Natomiast doba to 24 godziny, poczynając od godziny, w której pracownik rozpoczyna pracę zgodnie z obowiązującym go rozkładem czasu pracy.
Norma czasu pracy
Norma czasu pracy to maksymalna liczba godzin, którą zatrudniony może przepracować w jednej dobie lub w tygodniu pracy. Czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym.
Wymiar czasu pracy
Wymiar czasu pracy to liczba godzin, które pracownik jest zobowiązany przepracować w okresie rozliczeniowym. Wymiar czasu pracy oblicza się:
- mnożąc 40 godzin przez liczbę tygodni przypadających w okresie rozliczeniowym,
- dodając do otrzymanej liczby godzin iloczyn 8 godzin i liczby dni pozostałych do końca okresu rozliczeniowego, przypadających od poniedziałku do piątku,
- każde święto przypadające w dniu innym niż niedziela obniża wymiar czasu pracy o 8 godzin.
Norma czasu pracy określa górną granicę czasu pracy. Wymiar pracy może być krótszy od normy czasu pracy (np. zatrudnienie na ½ etatu), jednak nie może być dłuższy.
Systemy czasu pracy
System czasu pracy to zbiór reguł normujących czas pracy w danym zakładzie pracy. Stosowanie określonego systemu czasu pracy powinno wynikać z układu zbiorowego pracy, regulaminu pracy lub z obwieszczenia.
Przykładowe systemy czasu pracy:
Podstawowy: Czas pracy nie może przekraczać 8 godzin na dobę i 40 godzin w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy w przyjętym okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 miesięcy.
Równoważny: Jest dopuszczalny, gdy jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją. W równoważnym systemie czasu pracy możliwe jest odstępstwo od 8. godzinnego dnia pracy przy jednoczesnym zachowaniu normy średniotygodniowej. Przedłużony dobowy wymiar czasu pracy zostaje zrównoważony krótszym wymiarem w inne dni pracy lub ustaleniem dni wolnych. Okres rozliczeniowy przy równoważnym czasie pracy, to co do zasady 1 miesiąc (w określonych przypadkach możliwe jest wydłużenie do 3 lub 4 miesięcy).
Zadaniowy system czasu pracy: Jest dopuszczalny, gdy jest to uzasadnione rodzajem pracy, organizacją lub miejscem. Czas pracy jest uzależniony od zadań zleconych przez pracodawcę. Ważne jest ich wykonanie a nie czas, który poświęcił pracownik. Pracodawca powinien rozdysponować zadania w taki sposób, by pracownik był w stanie wykonać je w normalnym czasie pracy. Zastosowanie zadaniowego czasu pracy nie zwalnia pracodawcy z obowiązku wypłacania wynagrodzenia za pracę w godzinach nadliczbowych, jeżeli przydział zadań uniemożliwił pracownikowi ich wykonanie w normalnym czasie pracy.
Ewidencja czasu pracy
Pracodawca ma obowiązek prowadzenia karty ewidencji czasu pracy dla każdego pracownika. W przypadku pracowników, którzy:
- są objęci zadaniowym systemem czasu pracy,
- zarządzają w imieniu pracodawcy zakładem pracy,
- otrzymują ryczałt za godziny nadliczbowe lub pracę w porze nocnej,
pracodawca nie ma obowiązku ewidencjonowania godzin pracy. Jednak dla tych pracowników konieczne jest ewidencjonowanie m. in.:
- pracy w niedziele i święta,
- pracy w porze nocnej,
- pracy w dni wolne od pracy, wynikające z rozkładu czasu pracy w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy,
- okresu korzystania z urlopu,
- okresu przebywania na zwolnieniu chorobowym.
Czas pracy a odpoczynek pracownika
Przy tworzeniu harmonogramu czasu pracy należy wziąć pod uwagę przysługujące pracownikowi prawo do nieprzerwanego odpoczynku. Pracownikowi przysługuje w każdej dobie prawo do co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku oraz w każdym tygodniu do co najmniej 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku, obejmującego co najmniej 11 godzin nieprzerwanego odpoczynku dobowego.
