Rzetelne wykonywanie umów jest jedną z naczelnych zasad prawa zobowiązań. Niestety strony kontraktu nie zawsze wykonują swoje obowiązki w terminie. Przyczyny takiego stanu rzeczy są bardzo zróżnicowane. Ustawodawca rozróżnia więc czym jest zwłoka, a czym opóźnienie w kontekście skutków prawnych takiego zachowania. Zwłoka a opóźnienie - jakie są ich skutki? O tym poniżej.
Wykonanie umowy w terminie
Obowiązki umowne stron powinny być jak najbardziej doprecyzowane. Mogą one co prawda wynikać z treści obowiązujących przepisów, jednak duże znaczenie mają w tym zakresie ustalenia kontrahentów. Wykonywanie obowiązków umownych powinno odbywać się zgodnie z ustalonymi wcześniej terminami – dotyczy to zarówno zobowiązań zawieranych na czas określony, jak i nieokreślony. Wprowadzenie do umowy terminów pozwala doprecyzować kształt zobowiązania i wyciągnąć odpowiedzialność względem strony, która takich terminów nie dotrzymuje.
W tym miejscu warto przypomnieć, że zgodnie z treścią art. 114 Kodeksu cywilnego, jeżeli termin jest oznaczony w miesiącach lub latach, a ciągłość terminu nie jest wymagana, miesiąc liczy się za dni 30, a rok za dni 365.
„W prawie prywatnym rozróżnia się terminy ciągłe (nieprzerwane) i terminy, które nie wymagają ciągłości. Terminy ciągłe, nieprzerwane (tempus continuum), w przeciwieństwie do terminów niewymagających ciągłości (tempus utile), stosowanych np. w umowach obligacyjnych, przewidujących świadczenia wykonywane okresowo, z przerwami, terminy niewymagające ciągłości oblicza się inną metodą konwencjonalną, w której miesiąc zawsze liczy się za dni trzydzieści, a rok za dni trzysta sześćdziesiąt pięć (por. art. 114 k.c.), podczas gdy do terminów ciągłych stosuje się art. 112 k.c. Oznacza to, że – przykładowo – jeżeli termin miesięczny rozpoczął bieg w dniu 31 stycznia, to zakończy się w dniu 28 (29) lutego, a jeżeli miał początek w dniu 31 sierpnia, to ubiegnie w dniu 30 września”.
Zwłoka a opóźnienie – różnice
Pojęcie opóźnienia nie może być utożsamiane ze zwłoką. Co prawda oba dotyczą sytuacji, w której dłużnik spóźnia się ze swoim świadczeniem (nie realizuje go w umówionym terminie), jednak zwłoka jest zawinionym przekroczeniem ustalonego terminu. W przypadku opóźnienia niewykonanie obowiązku o czasie może wynikać z różnych przyczyn, zarówno tych zawinionych, jak i niezawinionych.
Zgodnie z treścią art. 476 kc dłużnik dopuszcza się zwłoki, gdy nie spełnia świadczenia w terminie, a jeżeli termin nie jest oznaczony, gdy nie spełnia świadczenia niezwłocznie po wezwaniu przez wierzyciela. Nie dotyczy to wypadku, gdy opóźnienie w spełnieniu świadczenia jest następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Przykład 1.
Pan Michał podpisał umowę dostawy z panem Tomaszem, na podstawie której zobowiązał się do dostarczenia wyprodukowanych przez siebie towarów do 5 października 2023 roku. Dłużnik przygotował zamówione przez pana Tomasza produkty i miał je wysłać już 2 października, jednak na skutek nieszczęśliwego wypadku drogowego doznał poważnego urazu i trafił na miesiąc do szpitala. Towary nie zostały ostatecznie wysłane do zamawiającego. Czy w tym przypadku mamy do czynienia ze zwłoką, czy z opóźnieniem po stronie pana Michała?
W przedstawionej sytuacji nastąpiło opóźnienie po stronie dostawcy, ponieważ nie wykonał on swojego zobowiązania nie ze swojej winy.
Przykład 3.
Pani Monika jest księgową, która obsługuje równocześnie kilka dużych firm. W związku z dużą ilością pracy oraz sprawami rodzinnymi nie zdążyła z terminowym wykonaniem zlecenia dla jednego z nowych klientów. Czy w tym przypadku mamy do czynienia ze zwłoką, czy z opóźnieniem?
W przedstawionej sytuacji nastąpiła zwłoka po stronie pani Moniki, ponieważ to z jej winy nie doszło do wykonania zobowiązania umownego.
Przykład 2.
Pan Krzysztof i pan Wojciech podpisali umowę o dzieło, na podstawie której pierwszy mężczyzna miał wybudować płot na nieruchomości zamawiającego. Strony ustaliły, że płot ma zostać postawiony najpóźniej do 31 października 2023 roku. Ze względu na swoją naturę pan Krzysztof z reguły nie dotrzymywał terminów ustalonych ze swoimi kontrahentami, umowy były wykonywane najczęściej długo po upływie terminu. Po kilku wezwaniach pana Wojciecha wykonawca ostatecznie postawił płot na jego nieruchomości, jednak nastąpiło to dopiero 15 listopada 2023 roku. Czy w tym przypadku mamy do czynienia ze zwłoką, czy z opóźnieniem?
W przedstawionej sytuacji nastąpiła zwłoka, ponieważ niewykonanie umowy w terminie wynikało z zawinionej przyczyny po stronie pana Krzysztofa. Nie istniały obiektywne okoliczności, które uniemożliwiały terminowe wykonanie zawartej umowy.
Przykład 4.
Pan Bartosz jest mechanikiem samochodowym. Zobowiązał się, że naprawi samochód swojego klienta w ciągu 2 dni roboczych. Niestety z powodu awarii prądu w zakładzie i pęknięcia rury nie mógł wykonać zlecenia. Ostatecznie samochód został naprawiony dopiero po 10 dniach, niedługo po naprawieniu usterek w zakładzie. Czy w tym przypadku mamy do czynienia ze zwłoką, czy z opóźnieniem po stronie pana Bartosza?
W przedstawionej sytuacji doszło do opóźnienia w wykonaniu umowy, ponieważ przekroczenie terminu nie było celowym działaniem wykonawcy (nie ponosi on winy za opóźnione wykonanie umowy).
„Z przepisu art. 476 KC wynika domniemanie, że dłużnik niewykonujący swojego zobowiązania w terminie popada w zwłokę, chyba że udowodni, iż niewykonanie zobowiązania w terminie nastąpiło z przyczyn od niego niezależnych. Nie do przyjęcia jest w związku z tym próba przerzucenia na pozwanego jako wierzyciela obowiązku dowodzenia, że niedotrzymanie przez wykonawcę terminu oddania robót nastąpiło z jego winy. Przeciwnie, to powód winien był udowodnić (art. 6 k.c., art. 471 KC), że niewłaściwe wykonanie przez niego zobowiązania nastąpiło z przyczyn, za które nie ponosi on odpowiedzialności”.
„Okoliczność, że dłużnik (przedsiębiorca) był pozbawiony wolności przez pewien okres, nie uzasadnia stanowiska, że wynikłe z tego faktu opóźnienie w wykonaniu zobowiązania jest następstwem okoliczności, za które nie ponosi on odpowiedzialności”.
Zwłoka a opóźnienie - skutki
Zwłoka i opóźnienie nie różnią się tylko kwestią winy osoby spóźniającej się z wykonaniem umówionego obowiązku. Skutki prawne w przypadku zwłoki i opóźnienia są tak zróżnicowane, że wpływają na odpowiedzialność dłużnika.
Jak stanowi art. 477 kc, w razie zwłoki dłużnika wierzyciel może żądać, niezależnie od wykonania zobowiązania, naprawienia szkody wynikłej ze zwłoki. Jednakże, gdy wskutek zwłoki dłużnika świadczenie utraciło dla wierzyciela całkowicie lub w przeważającym stopniu znaczenie, wierzyciel może świadczenia nie przyjąć i żądać naprawienia szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Z powyższego wynika, że wierzyciel może żądać zapłaty odszkodowania tylko za zawinione spóźnienie realizacji umowy przez dłużnika. Jeśli dłużnik nie wykonał zobowiązania bez swojej winy (tj. gdy doszło do opóźnienia), to żądanie zapłaty odszkodowania jest wyłączone.
Inaczej przedstawia się kwestia dochodzenia rekompensaty w formie tzw. kary umownej. Strony zobowiązania mogą bowiem postanowić, że spóźnienie dłużnika będzie związane z koniecznością zapłaty przez niego takiej kary bez względu na to, czy mamy do czynienia ze zwłoką, czy z opóźnieniem. Strony mogą także zróżnicować wysokość wprowadzonej kary i uznać, że będzie ona wyższa przy zwłoce, a niższa przy opóźnieniu w wykonaniu zobowiązania. Pamiętajmy jednak, że zastosowanie kar umownych jest możliwe tylko, gdy mamy do czynienia ze zobowiązaniami o charakterze niepieniężnym.
Zwłoka i opóźnienie nie mają znaczenia, jeśli chodzi o możliwość żądania zapłaty odsetek od nieterminowo wykonanego świadczenia. Stanowi o tym art. 481 kc, zgodnie z którym jeżeli dłużnik opóźnia się ze spełnieniem świadczenia pieniężnego, wierzyciel może żądać odsetek za czas opóźnienia, chociażby nie poniósł żadnej szkody i chociażby opóźnienie było następstwem okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi.
Zwłoka i opóźnienie nie są pojęciami, których możemy używać w prawie zamiennie. Zwłoka pojawia się, gdy świadczenie umowne nie jest wykonane terminowo i wynika to z winy dłużnika. W przypadku opóźnienia nie zawsze można przypisać winę dłużnikowi za taki stan rzeczy. Skutki prawne zwłoki i opóźnienia są zróżnicowane i wpływają na zakres uprawnień wierzyciela, przede wszystkim w kwestii żądań odszkodowawczych.
