Czynniki oraz procesy stwarzające szczególne zagrożenie dla pracownika (substancje chemiczne, czynniki rakotwórcze i mutagenne)

Zatrudnianie pracowników w warunkach narażających na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym jest postrzegane jako generujące wiele zagrożeń i ryzyk – zarówno w ujęciu krótkoterminowym, jak i długofalowym. Poniżej w artykule omawiamy podstawowe procedury ochronne, do zapewnienia których zobowiązany jest pracodawca. Jakie czynniki oraz procesy stwarzające szczególne zagrożenie dla pracownika mogą być w zakładzie pracy?

Praca w narażeniu na substancje chemiczne oraz czynniki rakotwórcze i mutagenne – regulacje prawne

Zgodnie z art. 222 § 1 Ustawy z dnia 26 czerwca 1974 roku – Kodeks pracy (kp) pracodawca zatrudniający pracownika w warunkach narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym:

• zastępuje te substancje chemiczne, ich mieszaniny, czynniki lub procesy technologiczne mniej szkodliwymi dla zdrowia
• lub stosuje inne dostępne środki ograniczające stopień tego narażenia, przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki.

Wykaz substancji chemicznych oraz czynników rakotwórczych i mutagennych

Stosownie do brzmienia § 2 rozp. MZ z 24 lipca 2012 roku wykaz substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym stanowią:

1. substancje chemiczne spełniające kryteria klasyfikacji jako rakotwórcze lub mutagenne kategorii 1A lub 1B zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Rady (WE) nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 roku w sprawie klasyfikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniającym i uchylającym dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniającym rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 (Dz. Urz. UE L 353 z 31.12.2008, str. 1);
2. mieszaniny zawierające substancje wymienione w pkt 1 w stężeniach powodujących spełnienie kryteriów klasyfikacji mieszaniny jako rakotwórczej lub mutagennej kategorii 1A lub 1B zgodnie z rozporządzeniem, o którym mowa w pkt 1;
3. czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym określone w załączniku nr 1 do rozp. MZ z 24 lipca 2012 roku. Do tej grupy zalicza się czynniki fizyczne, czyli promieniowanie jonizujące, oraz procesy technologiczne, w których dochodzi do uwalniania substancji chemicznych, ich mieszanin lub czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym; wskazane procesy technologiczne to:

• produkcja auraminy;
• procesy technologiczne związane z narażeniem na działanie wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych, obecnych w sadzy węglowej, smołach węglowych i pakach węglowych;
• procesy technologiczne związane z narażeniem na działanie pyłów, dymów i aerozoli tworzących się podczas rafinacji niklu i jego związków;
• produkcja alkoholu izopropylowego metodą mocnych kwasów;
• prace związane z narażeniem na pył drewna;
• prace związane z narażeniem na krzemionkę krystaliczną – frakcję respirabilną powstającą w trakcie pracy;
• prace związane z narażeniem przez skórę na działanie olejów mineralnych użytych wcześniej w silnikach spalinowych wewnętrznego spalania w celu smarowania i schładzania części ruchomych silnika;
• prace związane z narażeniem na spaliny emitowane z silników Diesla.

Obowiązek prowadzenia pomiarów czynników szkodliwych w środowisku pracy

Pracodawca zatrudniający pracownika w warunkach narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym obowiązany jest wykonywać ich pomiary w trybie i z częstotliwością określoną w Rozporządzeniu MZ z dnia 2 lutego 2011 roku w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, w szczególności stosować metody wczesnego wykrywania narażenia podczas awarii lub w przypadku wystąpienia innych nieprzewidzianych okoliczności (§ 3 rozp. MZ z 24 lipca 2012 roku).

Obowiązek prowadzenia rejestru prac powodujących zagrożenie dla zdrowia pracownika

W myśl § 4 ust. 1 rozp. MZ z 24 lipca 2012 roku pracodawca prowadzi rejestr prac, których wykonywanie powoduje konieczność pozostawania w kontakcie z substancjami chemicznymi, ich mieszaninami, czynnikami lub procesami technologicznymi o działaniu rakotwórczym lub mutagennym. Rejestr ten obejmuje następujące dane:

• wykaz procesów technologicznych i prac, w których substancje chemiczne i ich mieszaniny lub czynniki o działaniu rakotwórczym lub mutagennym są stosowane, produkowane bądź występują jako zanieczyszczenia lub produkt uboczny oraz wykaz tych substancji chemicznych i ich mieszanin oraz czynników o działaniu rakotwórczym lub mutagennym wraz z podaniem ilościowej wielkości produkcji bądź stosowania;
• uzasadnienie konieczności stosowania ww. substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym;
• wykaz i opis stanowisk pracy, na których występuje narażenie na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym;
• liczbę pracowników narażonych na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, w tym liczbę kobiet;
• określenie rodzaju substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym powodujących narażenie, drogę i wielkość narażenia oraz czas jego trwania;
• rodzaje podjętych środków i działań ograniczających poziom narażenia.

Obowiązek prowadzenia rejestru pracowników zatrudnionych w narażeniu

Pracodawca jest obowiązany prowadzić rejestr pracowników narażonych na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym i przechowywać go przez okres 40 lat po ustaniu narażenia, a w przypadku likwidacji zakładu pracy – przekazać właściwemu państwowemu wojewódzkiemu inspektorowi sanitarnemu. Rejestr ten zawiera:

• datę wpisu do rejestru;
• imię, nazwisko pracownika oraz jego stanowisko pracy, na którym występuje określony rodzaj narażenia;
• numer PESEL, a w przypadku jego braku – numer dokumentu potwierdzającego tożsamość.

Udostępnianie danych zawartych w rejestrach

Dane zawarte w rejestrze prac i rejestrze pracowników są udostępniane:

• lekarzom sprawującym profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami, których dane dotyczą, oraz przedstawicielom instytucji wykonujących z mocy odrębnych przepisów nadzór nad realizacją zadań z zakresu bezpieczeństwa pracy i ochrony zdrowia pracowników;
• lekarzom uprawnionym do orzekania w zakresie chorób zawodowych określonych w przepisach Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 30 września 2009 roku w sprawie chorób zawodowych;
• pracownikom – w zakresie informacji, które dotyczą ich osobiście, oraz przedstawicielom pracowników – w zakresie anonimowych informacji zbiorowych.

Obowiązki informacyjne pracodawcy oraz przeszkolenie pracownika

Pracodawca informuje pracownika o opakowaniu, zbiorniku i instalacji zawierających substancje chemiczne, ich mieszaniny lub czynniki o działaniu rakotwórczym lub mutagennym, a także o wymaganiach dotyczących oznakowania i znakach ostrzegawczych (§ 9 pkt 1 rozp. MZ z 24 lipca 2012 roku). Ponadto pracodawca jest obowiązany przeszkolić pracownika w zakresie:

• ryzyka dla zdrowia, jakie wynika z oceny narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym bądź mutagennym i dodatkowego ryzyka wynikającego z palenia tytoniu oraz środków ostrożności, które powinny być podejmowane w celu ograniczenia narażenia;
• wymagań higienicznych, które powinny być spełnione w celu ograniczenia narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym bądź mutagennym;
• konieczności używania środków ochrony indywidualnej, w tym odzieży ochronnej;
• działań zapobiegających wypadkom oraz koniecznych do podjęcia przez pracowników, w tym pełniących obowiązki ratownicze, podczas wypadków oraz działań ratowniczych.

Udział pracowników w działaniach dotyczących ochrony zdrowia w miejscu pracy

Jak wynika z § 10 ust. 1 rozp. MZ z 24 lipca 2012 roku, pracodawca jest obowiązany:

• zapewnić udział pracowników lub ich przedstawicieli w projektowaniu i realizacji działań zapobiegających narażeniu na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym albo mutagennym lub ograniczających poziom tego narażenia;
• umożliwić pracownikom i ich przedstawicielom kontrolę stosowania wymagań określonych w rozp. MZ z 24 lipca 2012 roku i innych przepisach regulujących zasady BHP.

Udział pracowników w tych uzgodnieniach nie zwalnia pracodawcy od odpowiedzialności za realizację obowiązków określonych prawem.

Obowiązki lekarza sprawującego profilaktyczną opiekę nad pracownikami

Lekarz sprawujący profilaktyczną opiekę zdrowotną nad pracownikami narażonymi jest obowiązany zapoznać się z warunkami ich pracy i posiadać udokumentowane informacje dotyczące rodzaju i wielkości narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym bądź mutagennym. Lekarz ten ma obowiązek udzielania informacji:

• pracownikowi – o wynikach badań i ocenie jego stanu zdrowia oraz o zakresie profilaktycznej opieki zdrowotnej, jakiej powinien się poddać po ustaniu pracy w warunkach narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym;
• pracodawcy, przedstawicielom pracowników oraz działającej w zakładzie pracy komisji BHP – o ocenie stanu zdrowia pracowników, dokonanej z uwzględnieniem tajemnicy lekarskiej.

Lekarz sprawujący profilaktyczną opiekę zdrowotną nad narażonymi pracownikami może ponadto zgłosić wniosek dotyczący zlecenia przez pracodawcę:

• prowadzenia biologicznego monitorowania narażenia na substancje chemiczne, ich mieszaniny, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym oraz zastosowania innych metod umożliwiających wczesne wykrycie skutków tego narażenia;
• przeprowadzenia dodatkowych badań stanu zdrowia innych pracowników narażonych w sposób podobny – w przypadku rozpoznania lub podejrzenia u pracownika zmian w stanie zdrowia stwarzających podejrzenie, że powstały w wyniku narażenia na działanie substancji chemicznych, ich mieszanin, czynników lub procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym; oprócz zlecenia przeprowadzenia powyższych badań pracodawca dokonuje weryfikacji uprzedniej oceny narażenia zawodowego, a w razie potrzeby stosuje odpowiednie dodatkowe środki zapobiegawcze.

Czynniki oraz procesy stwarzające szczególne zagrożenie dla pracownika – substancje chemiczne oraz czynniki rakotwórcze i mutagenne. Podsumowanie

Pracodawcy zatrudniający pracowników przy pracach w narażeniu na substancje chemiczne, ich mieszaniny, czynniki lub procesy technologiczne o działaniu rakotwórczym lub mutagennym są zobligowani do podjęcia szeregu działań o charakterze profilaktycznym. Przede wszystkim pracodawca musi dokonywać pomiarów szkodliwych czynników w trybie i z częstotliwością określonych w odpowiednich przepisach BHP. Kolejne powinności w omawianym zakresie polegają na prowadzeniu rejestru prac w narażeniu oraz rejestru pracowników zatrudnionych przy tych pracach. Pracodawca posiada również określone obowiązki informacyjne oraz względem przeszkolenia pracowników.