Koncepcja dostępności powstała na poziomie Unii Europejskiej i wynika z potrzeby stworzenia jednakowego podejścia do niepełnosprawności w całej Wspólnocie. W naszym kraju niepełnosprawność kojarzona jest przede wszystkim z orzeczonym stopniem o niepełnosprawności i przysługującymi w związku z tym prawami. Na poziomie unijnym niepełnosprawność to pojęcie o wiele szersze, które obejmuje wszystkie osoby ze specjalnymi potrzebami. W ramach opracowania zgłębimy czym jest dostępność architektoniczna, która musi być bezwzględnie zapewniona przy realizacji projektów dofinansowanych z Funduszy Europejskich.
Co to jest dostępność architektoniczna?
Dostępność architektoniczna to zbiór wszystkich elementów tworzących dane miejsce lub przestrzeń, które mają bezpośredni wpływ na łatwość, z jaką dana osoba może się w niej poruszać. Jeżeli dana przestrzeń jest przyjazna dla użytkowników z niepełnosprawnością, to tym bardziej będzie przyjazna dla każdego. Można więc powiedzieć, że są to rozwiązania, które będą wykraczać poza przepisy prawa budowlanego i architektury. Dostępność architektoniczna wiąże się nie tylko z samym budynkiem, ale także z jego otoczeniem. Należy więc odpowiedzieć sobie na pytania: czy łatwo odnaleźć budynek? Czy łatwo dostać się do budynku? Czy łatwo uzyskać informacje o budynku? Uzyskanie odpowiedzi twierdzących na postawione pytania będzie mieć wpływ na ocenę, czy dany obiekt jest dostępny architektonicznie.
Kim jest osoba ze szczególnymi potrzebami?
Z dostępnością architektoniczną bardzo ściśle związane jest pojęcie osób ze szczególnymi potrzebami. To właśnie z myślą o takich osobach powstały normy prawne regulujące szeroko rozumianą dostępność. Na wstępie należy wyraźnie zaznaczyć, że osoby ze szczególnymi potrzebami to nie tylko osoby z niepełnosprawnościami. Każdy bowiem może mieć szczególne potrzeby, które wynikają z konkretnej sytuacji lub konkretnej osoby w danym środowisku. Osoby ze szczególnymi potrzebami to np. osoby starsze, osoby z niepełnosprawnością lub inne osoby mające trwale lub czasowo naruszoną sprawność w zakresie mobilności czy percepcji (np. ludzie poruszający się przy pomocy kul, protez, wózków, słabi, chorujący, niesłyszący, niedowidzący, z trudnościami manualnymi i poznawczymi, osoby z wózkiem dziecięcym, z ciężkim bagażem itp.). Dlatego tak ważne jest zbadanie potrzeb osób ze szczególnymi potrzebami, zarówno na etapie tworzenia projektu unijnego, jak i jego realizacji.
Jakie są najważniejsze akty prawne regulujące dostępność architektoniczną?
Można powiedzieć, że najpierw powstały przepisy unijne regulujące zagadnienie dostępności, a dopiero później dostosowano do nich nasz porządek prawny. Minimalne wymagania służące zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami (w zakresie dostępności architektonicznej) zostały określone w art. 6 pkt 1 Ustawy o zapewnieniu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami i zaliczamy do nich:
- zapewnienie wolnych od barier poziomych i pionowych przestrzeni komunikacyjnych budynków;
- instalację urządzeń lub zastosowanie środków technicznych i rozwiązań architektonicznych w budynku, które umożliwiają dostęp do wszystkich pomieszczeń, z wyłączeniem pomieszczeń technicznych;
- zapewnienie informacji na temat rozkładu pomieszczeń w budynku, co najmniej w sposób wizualny i dotykowy lub głosowy;
- zapewnienie dostępu do budynku osobie z psem asystującym, o którym mowa w art. 2 pkt 11 Ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych;
- zapewnienie osobom ze szczególnymi potrzebami możliwości ewakuacji lub ich uratowania w inny sposób.
Jeżeli zaś chcemy poznać wszystkie wymogi w zakresie dostępności architektonicznej, które muszą być spełnione na etapie realizacji projektu unijnego, powinniśmy sięgnąć do:
- Wytycznych dotyczących realizacji zasad równościowych w ramach funduszy unijnych na lata 2021-2027 wydanych 29 grudnia 2022 roku przez Ministra Funduszy i Polityki Regionalnej, oraz
- Załącznika nr 2 do wspomnianych Wytycznych, który nosi nazwę Standardy dostępności dla polityki spójności (jest to zbiór dobrych praktyk, rekomendacji oraz zaleceń, które należy stosować, aby sprostać wymogom dostępności w zakresie wdrażania projektów unijnych. Zagadnieniu dostępności architektonicznej poświęcony jest osobny rozdział – Standard architektoniczny s.173-200).
Co to jest uniwersalne projektowanie?
Idea uniwersalnego projektowania wywodzi się z art. 2 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, która została sporządzona w Nowym Jorku 13 grudnia 2006 roku. Koncepcja ta zakłada, żeby od samego początku, czyli od momentu projektowania, wymyślania, konstruowania zarówno obiektów, budynków, urządzeń, systemów informatycznych, jak i szkoleń planować rozwiązania dla osób ze szczególnymi potrzebami. W przypadku projektów unijnych musimy przewidzieć możliwość swobodnego (bez żadnych ograniczeń) uczestnictwa takich osób. Jak to się przekłada na dostępność architektoniczną w projektach unijnych? Jeżeli budujesz nowy obiekt lub dostosowujesz istniejący do potrzeb projektu, musisz przewidzieć, że osoby ze specjalnymi potrzebami będą z tego korzystały. Dlatego też zaplanuj określoną szerokość drzwi wejściowych, podjazdy dla osób z niepełnosprawnościami lub wejście z poziomu ulicy, szerokie korytarze pozwalające swobodnie poruszać się osobie na wózku inwalidzkim. W przypadku projektów szkoleniowych należy pamiętać o dostępności architektonicznej dla osób z niepełnosprawnościami czy poruszających się o kulach. Nie można zatem zaplanować zajęć w siedzibie, do której wspomniane grupy będą miały utrudniony dostęp (np. brak windy, podjazdów itp.)
Co oznacza mechanizm racjonalnych usprawnień?
Mechanizm racjonalnych usprawnień wiąże się z zapewnieniem dostępności po fakcie, czyli w momencie realizacji projektu unijnego. W projektach, w których pojawiły się nieprzewidziane na etapie planowania wydatki związane z zapewnieniem dostępności uczestnikowi/uczestniczce (lub członkowi/członkini personelu) projektu, jest możliwe zastosowanie wspomnianego mechanizmu. Co do zasady środki na ten cel są planowane w budżecie projektu na etapie wnioskowania, ale można je przesunąć na etapie realizacji lub skorzystać z oszczędności. Zgodnie z Wytycznymi dotyczącymi realizacji zasad równościowych w ramach funduszy unijnych na lata 2021-2027 średni koszt mechanizmu racjonalnych usprawnień na 1 osobę w projekcie nie powinien przekroczyć kwoty 15 000 zł brutto.
Czym jest dostęp alternatywny?
Nie zawsze zaspokojenie wszystkich potrzeb uczestników danego projektu unijnego jest możliwe. Wówczas z pomocą przychodzi tzw. dostęp alternatywny. Pod pojęciem dostępu alternatywnego kryją się takie działania i rozwiązania, które zapewnią osobie ze szczególnymi potrzebami dostęp do budynku, ale nie w sposób samodzielny lub na zasadzie równości z innymi osobami (potrzebna pomoc innej osoby) albo które nie zapewniają dostępu do budynku danego podmiotu, ale umożliwiają skorzystanie z usług w inny sposób (np. online). Pojawiają się jednak pytania: czy wybrać mechanizm racjonalnych usprawnień? Czy lepsza będzie dostępność dzięki projektowaniu uniwersalnemu? Kiedy skorzystać z dostępu alternatywnego? Przed wyborem właściwego rozwiązania należy dokonać szczegółowej analizy. Trzeba jednak pamiętać, że cena nie może być jedynym kryterium wyboru odpowiedniego rozwiązania. Jak to wygląda w praktyce? Załóżmy, że szkolenie dofinansowane ze środków unijnych odbywa się budynku, do którego wejście poprzedzone jest dwoma stopniami. Budynek znajduje się pod opieką konserwatora zabytków. Dostęp alternatywny będzie polegał na umieszczeniu w widocznym miejscu (oraz na stronie internetowej) informacji wraz z numerem telefonu o możliwości wejścia do budynku z pracownikiem – asystentem, który dysponuje rozkładanym podjazdem aluminiowym. Takie wejście do budynku jest dostępne w trakcie wszystkich szkoleń, a usługa jest realizowana niezwłocznie po zgłoszeniu takiej potrzeby. W przyszłości za zgodą konserwatora takie wejście powinno zostać przebudowane, ale zastosowanie alternatywnego dostępu w tej sytuacji nie ogranicza nikomu udziału w szkoleniu.
Gdzie szukać dotacji na zwiększenie dostępności?
Unia Europejska dba o to, aby rozwiązania w zakresie zwiększenia dostępności były powszechne na terenie całej Wspólnoty. Niezbędne są zatem środki finansowe na promocję i wdrożenie takich rozwiązań w życiu codziennym. W tym celu w programach unijnych wyodrębniono konkursy w zakresie dostępności. Przedsiębiorcy, którzy chcą pozyskać środki na opracowanie rozwiązań zwiększających dostępność produktów i usług mogą aplikować o dotacje w ramach programu Fundusze Europejskie dla Nowoczesnej Gospodarki – Ścieżka SMART. Dwa nabory wniosków dedykowane projektom na rzecz dostępności odbędą się terminie od 27 czerwca do 24 października 2024 roku. W pierwszym, organizowanym przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości, uprawnione do składania wniosków będą mikro, małe i średnie przedsiębiorstwa (alokacja wynosi 222 mln zł). W ramach drugiego naboru Narodowe Centrum Badań i Rozwoju na projekty w zakresie zwiększania dostępności produktów i usług przekaże 445 mln zł dużym przedsiębiorcom.
Dostępność architektoniczna jest zapewniona, jeżeli bez przeszkód możemy wejść do budynku, poruszać się po nim i korzystać z jego pomieszczeń. Należy jednak pamiętać, że będą zdarzały się sytuacje, że bardzo trudno jest zapewnić dostępność. Wówczas z pomocą przychodzą następujące rozwiązania: mechanizm racjonalnych usprawnień albo dostęp alternatywny. W przypadku realizacji projektów unijnych warto również pamiętać o uniwersalnym projektowaniu. Jeżeli przedsiębiorca realizuje projekt szkoleniowy/doradczy dofinansowany z Funduszy Europejskich, kontrola zawsze sprawdza, czy wnioskodawca zadbał o potrzeby osób ze szczególnymi potrzebami.
