Ukończenie studiów prawniczych nie daje prawa do wykonywania wszystkich zadań, które są zarezerwowane dla prawników zawodowych. Czy jednak oznacza to, że magistrzy prawa nie mogą świadczyć żadnych usług prawnych? Jakie rodzaje zawodów prawniczych możemy spotkać w Polsce i który prawnik będzie właściwy do wykonania usługi zleconej przez swojego klienta?
Kto może zostać prawnikiem w Polsce?
Aby uzyskać tytuł prawnika w Polsce, konieczne jest ukończenie jednolitych studiów magisterskich, które trwają 5 lat. Chętni do wykonywania tego zawodu mogą przy tym studiować zarówno w formie stacjonarnej, jak i niestacjonarnej. Dopuszczalne w tym zakresie jest także ukończenie zagranicznych studiów prawniczych, które na zasadach określonych w odrębnych przepisach mogą być uznawane w naszym kraju.
Na chwilę obecną brakuje kompleksowego uregulowania zasad świadczenia pomocy prawnej na terenie RP. W praktyce polskich prawników możemy podzielić na 2 kategorie:
- wykonujących zawód zaufania publicznego, co wiąże się z koniecznością uzyskania tytułu zawodowego adwokata, radcy prawnego, notariusza, komornika, rzecznika patentowego lub doradcy podatkowego;
- niewykonujących zawodu zaufania publicznego, ale mających tytuł magistra prawa lub równoważny zagraniczny tytuł naukowy prawnika uznawany w Polsce.
W ramach pierwszej kategorii zawodów prawniczych mówimy o tzw. prawnikach wyspecjalizowanych, a więc takich, którzy wykonują czynności prawne ściśle regulowane ustawą. Każdy z zawodów prawniczych ma szczegółowy zakres kompetencji, który pozwala na podejmowanie oznaczonych czynności dla klientów danego prawnika. W przypadku prawników niezawodowych kwestia ta nie została uregulowana, co nie oznacza jednak, że mają oni zakaz świadczenia jakiejkolwiek pomocy prawnej. Takie osoby mogą to robić, choć w pewnym zakresie ich działania są ograniczone. Dla przykładu prawnik, który nie jest adwokatem lub radcą prawnym, nie może reprezentować swoich klientów przed sądem w ramach toczącego się postępowania. Mogą jednak udzielać porad rozwiewać wątpliwości prawne w sprawach swoich klientów.
Adwokat i radca prawny
Stosunkowo najliczniejszą grupę zawodowych prawników w Polsce stanowią adwokaci i radcowie prawni. Aby uzyskać jeden z powyższych tytułów zawodowych, co do zasady konieczne jest ukończenie aplikacji adwokackiej albo radcowskiej, a następnie zdanie właściwego egzaminu zawodowego. Przepisy pozwalają na ominięcie tych wymogów, choć w takim przypadku wymaga to np. uzyskania stopnia naukowego z zakresu prawa, który będzie przewyższał tytuł magistra. W zależności od stopnia naukowego, który posiada dana osoba możliwe staje się ominięcie aplikacji adwokackiej lub radcowskiej, albo nawet i samego egzaminu zawodowego. Przepisy ustaw korporacyjnych, w przypadku spełnienia określonych kryteriów, pozwalają więc na ominięcie podstawowych wymogów do uzyskania tytułu adwokata lub radcy prawnego umożliwiając przystąpienie do egzaminu zawodowego bez odbycia aplikacji prawniczej, a nawet uzyskanie wpisu na listę adwokatów lub radców prawnych bez wymogu odbycia aplikacji i zdania egzaminu zawodowego
Adwokaci i radcowie prawni mają kompetencje do udzielania porad prawnych, sporządzania opinii prawnych, pism procesowych, umów oraz wszelkiego rodzaju dokumentacji o charakterze prawnym. W obu przypadkach tacy prawnicy mogą prowadzić własne kancelarie prawne i obsługiwać różnych klientów – zarówno osoby fizyczne, jak i prawne. W przypadku radców prawnych mają oni możliwość podejmowania zatrudnienia w ramach pracy etatowej, co jest niedopuszczalne w adwokaturze (adwokaci nie mogą być zatrudniani w przedsiębiorstwach, choć mogą być pracownikami naukowymi).
Adwokaci i radcowie prawni wykonują czynności o bardzo rozległym spektrum, mogą zajmować się każdą dziedziną prawa. W praktyce wiele kancelarii decyduje się jednak na specjalizację z konkretnej gałęzi prawa, tak, aby świadczyć swoje usługi na możliwie najwyższym poziomie. Co ważne, usługi oferowane przez tego rodzaju prawników nie zawsze muszą mieć charakter odpłatny. Dzięki darmowej pomocy prawnej w ramach toczącego się postępowania sądowego strona lub uczestnik danej sprawy ma możliwość wnioskowania o przyznanie mu takiego wsparcia na koszt Skarbu Państwa. Jeśli sąd uzna taki wniosek za zasadny, udzieli prawa do pomocy prawnej z urzędu, a to oznacza, że wyznaczony adwokat lub radca prawny będzie musiał reprezentować swojego klienta całkowicie za darmo.
Notariusz i komornik
Kolejnymi prawniczymi zawodami zaufania publicznego są notariusz oraz komornik. W tym przypadku, aby uzyskać taki tytuł zawodowy, również należy przejść przez odpowiednią aplikację oraz zdać egzamin zawodowy (w przypadku takiego trybu konieczne jest również odbycie tzw. asesury komorniczej). Powyższe, nie jest jednak bezwzględną zasadą, gdyż przepisy ustaw korporacyjnych, w przypadku spełnienia określonych kryteriów pozwalają na ominięcie tych wymogów umożliwiając przystąpienie do egzaminu zawodowego bez odbycia aplikacji prawniczej, a nawet uzyskanie wpisu na listę notariuszy lub komorników bez wymogu odbycia aplikacji i zdania egzaminu zawodowego. Kryteria te zostały określone w art. 12 ustawy Prawo o notariacie oraz art. 11 ust 2, 3 i 4 ustawy o komornikach sądowych.
Wskazane zawody prawnicze charakteryzują się ograniczonym zakresem kompetencyjnym. Notariusz jest uprawniony do sporządzania aktów notarialnych oraz udzielania porad w zakresie wykonywanych przez siebie czynności. Z kolei komornik jest powołany do prowadzenia egzekucji oraz wykonywania zadań o charakterze zabezpieczającym. Praca komornika sprowadza się w praktyce głównie do odzyskiwania długów na rzecz wnioskujących o to wierzycieli. Komornicy, podobnie jak notariusze, mają prawo do udzielania porad prawnych, choć powinno to odbywać się wyłącznie w zakresie danej sprawy i wykonywanych usług. Tego rodzaju zawody powinny cechować się szczególnym obiektywizmem, tzn. nie mogą występować po stronie swojego klienta, lecz powinny działać w zgodzie z literą prawa oraz ogólnym interesem społecznym. Jest to podstawowa różnica pomiędzy nimi a adwokatami i radcami prawnymi.
Notariusze i komornicy nie są pełnomocnikami procesowymi, nie sporządzają pism sądowych ani urzędowych, nie tworzą odrębnych opinii prawnych i co do zasady nie wolno im udzielać porad prawnych niezwiązanych z ich działalnością, np. z zakresu prawa karnego lub finansowego.
Rzecznik patentowy i doradca podatkowy
Ostatnią grupę zawodowych prawników tworzą rzecznik patentowy oraz doradca podatkowy. W przypadku rzeczników patentowych możliwość uzyskania tytułu zawodowego wymaga przejścia przez odpowiednią aplikację prawniczą, zdania właściwego egzaminu, ewentualnie uzyskania stosownego tytułu naukowego z zakresu prawa. W przypadku doradcy podatkowego niezbędne jest posiadanie wykształcenia wyższego (preferowane są prawnicze lub ekonomiczne), a także odbycie 6-miesięcznej praktyki zawodowej oraz zdanie odpowiedniego egzaminu.
Rzecznik patentowy zajmuje się przede wszystkim świadczeniem usług z zakresu prawa autorskiego, patentowego oraz własności intelektualnej. Może on doradzać i reprezentować swoich klientów przed sądami oraz właściwymi urzędami, choć powinno to dotyczyć prawa autorskiego i praw pokrewnych. W tym zakresie rzecznicy mogą udzielać porad oraz sporządzać opinie prawne, a nawet pisma procesowe.
W przypadku doradców podatkowych ich czynności skupiają się głównie na szeroko rozumianym doradztwie z dziedziny finansów oraz prawa podatkowego. Może on wykonywać dla swojego klienta także czynności o charakterze księgowym, np. prowadzić księgi rachunkowe przedsiębiorstwa. Ma prawo do sporządzania zeznań i deklaracji podatkowych w imieniu swojego klienta, a także udzielać mu w tym zakresie stosownych porad i opinii.
Magister prawa bez dodatkowego tytułu zawodowego
Uzyskanie stopnia naukowego magistra prawa uprawnia daną osobę do świadczenia podstawowych usług prawnych, takich jak udzielanie poradnictwa i doradztwa z zakresu prawa, sporządzanie umów, pism urzędowych i innych dokumentów. Taka osoba może bez większych przeszkód założyć działalność gospodarczą, której głównym celem będzie oferowanie szeroko rozumianych usług prawnych. Magistrowi prawa nie wolno jednak reprezentować swoich klientów, tak jak robią to zawodowi pełnomocnicy. Wyjątkiem od tej zasady może być jednak zatrudnienie prawnika w firmie klienta, który następnie udzieli mu odpowiedniego pełnomocnictwa. W tym przypadku zatrudniony prawnik może sporządzić pismo procesowe i działać w imieniu swojego pracodawcy na sali sądowej. Oczywiście nie oznacza to, że takiej osobie będzie przysługiwał identyczny zakres kompetencji jak w przypadku adwokata lub radcy prawnego. Przykładowo magister prawa nie może sporządzić skargi kasacyjnej lub kasacji do Sądu Najwyższego, ponieważ taka możliwość została zarezerwowana wyłącznie dla prawników zawodowych. Prawnik bez odpowiedniego tytułu zawodowego nie ma prawa sporządzać aktów notarialnych, prowadzić egzekucji komorniczej, choć oczywiście może inicjować czynności notarialne lub komornicze.
Magistrzy prawa nie podlegają ograniczeniom, jeśli chodzi o kwestie etyki zawodowej czy też odpowiedzialności za źle wykonane zadania. Są one bowiem charakterystyczne wyłącznie dla prawników zawodowych, którzy z mocy prawa przynależą do konkretnego samorządu zawodowego. W praktyce oznacza to, że prawnik bez aplikacji i tytułu zawodowego może reprezentować i działać na rzecz 2 klientów, którzy są przeciwnikami w tej samej sprawie, i nie poniesie z tego tytułu żadnej odpowiedzialności. Adwokat i radca prawny takiej możliwości już niestety nie mają, ponieważ grozi im za to odpowiedzialność dyscyplinarna.
Prawnik bez tytułu zawodowego nie ma obowiązku posiadania ubezpieczenia OC, co pojawia się wśród wszystkich zawodów prawniczych. Podobnie jest z kwestią nadzoru nad wykonywaniem przez niego zawodu. Magistrzy prawa nie są kontrolowani przez żadnej organ nadrzędny i w zasadzie mogą wykonywać swoje czynności bez większych ograniczeń. Dodatkowo takie osoby nie są związane obowiązkiem zachowania tajemnicy zawodowej. W przypadku prawników zawodowych zachowanie w tajemnicy informacji pozyskanych od klienta jest bezwzględnie konieczne, chyba że dany prawnik zostanie zwolniony z tego obowiązku przez sąd.
Magister prawa może świadczyć swoje usługi w ramach własnej działalności gospodarczej lub jako osoba zatrudniona na podstawie stosunku pracy albo stosunku cywilnoprawnego. Zakres jego kompetencji nie jest obecnie uregulowany, co oznacza, że może robić tak naprawdę wszystko to, co nie zostało oddane do wyłącznej kompetencji adwokata, radcy prawnego, notariusza, komornika, rzecznika patentowego albo doradcy podatkowego.
Usługi prawnicze świadczone przez firmy zewnętrzne
Aktualne przepisy pozwalają na założenie firmy prawniczej i świadczenie usług prawnych także przez osoby, które nie ukończyły studiów prawniczych. W tym przypadku należałoby jednak rozważyć zatrudnienie osoby mającej tytuł magistra prawa lub wyższy. Właściciel przedsiębiorstwa prawnego może trudnić się taką działalnością, pomimo że sam nie ma stosownego wykształcenia i doświadczenia w danej dziedzinie. Ze względu na brak odpowiedniej regulacji prawnej przepisy nie zakazują świadczenia usług prawnych tzw. nie-prawnikom. Teoretycznie więc każdy może otworzyć biuro porad prawnych, nawet jeśli nie ma odpowiedniego wykształcenia i doświadczenia z dziedziny prawa.
Przykład 1.
Pan Karol nie jest prawnikiem, ale chciałby otworzyć kancelarię prawną, której głównym zadaniem byłoby udzielanie porad z różnych dziedzin prawa. Okazjonalnie jego firma mogłaby sporządzać proste umowy lub pisma urzędowe, a niekiedy także wzory pism procesowych. Czy mężczyzna może świadczyć usługi prawnicze?
Tak, ponieważ obecne przepisy nie przewidują wymogu posiadania wykształcenia prawniczego dla potrzeb świadczenia usług prawnych. Wiąże się to jednak z ograniczeniami zawodowymi - Pan Karol nie będzie mógł np. reprezentować swoich klientów przed sądami.
Kto może świadczyć usługi prawnicze - podsumowanie
Usługi prawnicze mogą być świadczone albo przez prawników zawodowych będących funkcjonariuszami publicznymi, albo przez prawników niezawodowych, którzy mają tytuł magistra prawa. W pierwszym przypadku tacy prawnicy mają ściśle określony zakres kompetencji i odpowiedzialności zawodowej, czego nie odnajdziemy wśród prawników bez tytułu zawodowego. Zasada swobody działalności gospodarczej pozwala na prowadzenie działalności prawniczej także przez osoby, które nigdy nie ukończyły studiów prawniczych – mogą one robić to samodzielnie lub poprzez prawników, których u siebie zatrudnią.
