Na początku 2023 roku do polskiego systemu prawnego został wprowadzony nowy podmiot – fundacja rodzinna, na podstawie Ustawy z dnia 26 stycznia 2023 roku o fundacji rodzinnej. Niniejsze opracowanie ma na celu przybliżenie tej regulacji zainteresowanym nią osobom – czym w ogóle jest, jak ją założyć, czym się zajmuje? Ponadto zostanie wskazane jakie mogą wystąpić ryzyka w fundacji rodzinnej oraz jak je minimalizować.
Czym jest fundacja rodzinna?
Zgodnie z art. 2 ustawy o fundacji rodzinnej fundacja rodzinna to osoba prawna utworzona w celu gromadzenia mienia, zarządzania nim w interesie beneficjentów oraz spełniania świadczeń na rzecz beneficjentów. Fundacja działa na podstawie statutu, w którym fundator określa jej szczegółowy cel.
Fundacja rodzinna spełnia świadczenia na rzecz beneficjentów, w szczególności poprzez przenoszenie albo oddanie im do korzystania składników majątkowych. Tymi składnikami mogą być środki pieniężne, rzeczy, prawa. Musi być to zgodne ze statutem i listą beneficjentów. Jeśli beneficjentem jest osoba fizyczna, fundacja może pokrywać jego koszty utrzymania lub kształcenia. Gdy zaś beneficjentem jest organizacja pozarządowa, o której mowa w art. 3 ust. 2 Ustawy z dnia 24 kwietnia 2003 roku o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie, fundacja wspiera ją w rozumieniu art. 3 ust. 1 tej ustawy, tj. w zakresie działalności społecznie użytecznej. Fundacja rodzinna podlega wpisowi do rejestru prowadzonego przez Sąd Okręgowy w Piotrkowie Trybunalskim, który prowadzi rejestr tych fundacji na skalę ogólnopolską. Fundacja rodzinna nabywa osobowość prawną właśnie z chwilą tego wpisu.
Co do zasady na stronach rządowych rozwiązanie to jest rekomendowane firmom rodzinnym, określane jako pozwalające zbudować struktury organizacyjne i zapewnić kontynuację przedsiębiorstwa oraz ochronę majątku w perspektywie dłuższej niż jedno pokolenie. Ma ona pozwalać oddzielić sprawy rodzinne i biznesowe, a majątek osobisty staje się majątkiem fundacji.
Kim jest fundator?
Fundatorem fundacji rodzinnej może być wyłącznie osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych, która złożyła oświadczenie o ustanowieniu fundacji rodzinnej:
- w akcie założycielskim – sporządzonym w formie aktu notarialnego,
- w testamencie.
Osobą fizyczną posiadającą pełną zdolność do czynności prawnych jest każda osoba pełnoletnia, która nie została ubezwłasnowolniona całkowicie lub częściowo. Pełną zdolność do czynności prawnych może też uzyskać kobieta po ukończeniu 16. roku życia, jeśli zawrze związek małżeński. Fundacja, która jest ustanawiana w testamencie, może mieć tylko jednego fundatora, natomiast fundacja założona aktem – kilku. Prawa i obowiązki fundatora są niezbywalne, ale ich wykonywanie może zostać powierzone innej osobie. Takie powierzenie może być dokonane wyłącznie w statucie, z określeniem jego zakresu.
Jeżeli jest więcej niż jeden fundator, wykonują oni jego prawa i obowiązki wspólnie. W statucie można to jednak uregulować w inny sposób, na przykład powierzając to tylko jednemu lub kilku z nich. Fundator może kierować do organów fundacji rodzinnej uwagi, opinie lub zalecenia dotyczące jej działalności. Bardzo istotne jest to, że zgodnie z przepisami fundator nie odpowiada za zobowiązania fundacji rodzinnej. W przypadku więc jakichkolwiek długów nie będzie ponosił choćby subsydiarnej odpowiedzialności, a odpowiadać będzie fundacja rodzinna.
Majątek fundacji rodzinnej
Gdy mowa o ryzyku, pierwszy na myśl przychodzi majątek fundacji. Składa się on z funduszu założycielskiego (wnosi go fundator), który nie może być kwotą niższą niż 100 000 zł. Fundacja rodzinna nie może zwracać fundatorowi mienia wniesionego na pokrycie funduszu założycielskiego ani w całości, ani w części, chyba że ustawa stanowi inaczej.
Zasadą jest, że fundacja rodzinna korzysta ze zwolnienia podatkowego, co sprawia, że jej dochody nie są opodatkowane. Stąd też rodzina może ją potraktować jak swego rodzaju skarbonkę, w której gromadzi zyski bez ich opodatkowania. Do zysków można zaliczyć:
- odsetki od udzielonych pożyczek,
- dywidendy,
- licencje,
- czynsze z wynajmowanych nieruchomości.
Wynagrodzenie płacone do fundacji za takie usługi może być zasadniczo kosztem uzyskania przychodów dla nabywcy.
Przykład 1.
Fundacja Rodzinna Kowalscy udziela pożyczki swojej spółce – Farronium Sp. z o.o., a płacone przez tę spółkę odsetki – od których Fundacja Rodzinna Kowalscy nie musi zapłacić podatku w dacie otrzymania – są kosztem uzyskania przychodów dla spółki.
Ryzyka w fundacji rodzinnej
Fundacja rodzinna w zamyśle jest rozwiązaniem długofalowym, na lata, kilka pokoleń. Warto zatem zastanowić się, czy fundator i jego rodzina rzeczywiście tego chcą i decydują się na takie długotrwałe zobowiązanie oraz stosunek prawny związany z powołaniem do życia odrębnego podmiotu – osoby prawnej. Jeśli fundator zdecyduje się na wycofanie majątku z polskiej fundacji rodzinnej, musi liczyć się z obowiązkiem zapłaty podatku, co należy mieć na uwadze przy podejmowaniu decyzji o jej założeniu.
Oczywistym ryzykiem są także konflikty rodzinne, które mogą się pojawić w czasie prowadzenia spraw spółki przez osoby nią zarządzające, fundatora, a także, ewentualnie, beneficjentów.
Ponadto fundacja w pewnym zakresie może zostać też zobowiązana do zapłaty zachowku, co warto mieć na uwadze, otrzymując różnorakie darowizny. Fundacja, która otrzymała darowiznę, musi zdawać sobie sprawę z tego, że w pewnych okolicznościach może zostać zobligowana do uzupełnienia całości lub części zachowku osób, które dziedziczyłyby po spadkodawcy na podstawie ustawy. Jeżeli po śmierci spadkodawcy uprawnieni do zachowku nie otrzymają przysługującej im części majątku lub wartości otrzymanego przez nich spadku, mogą zwrócić się do fundacji, jeżeli ta otrzymywała od spadkodawcy jakieś darowizny. Przedawnienie obowiązku rozliczania takiej darowizny ze spadkobiercami następuje po 10 latach od jej dokonania.
Jak zminimalizować ryzyka w fundacji rodzinnej?
Kluczem do prawidłowego unormowania relacji w fundacji rodzinnej, zarówno wewnętrznie, jak i wobec beneficjentów, jest prawidłowe i jednoznaczne sformułowanie jej statutu, który zminimalizuje ryzyko konfliktów rodzinnych – jak powszechnie wiadomo, nasilają się one, gdy w grę wchodzą pieniądze. Może do tego posłużyć na przykład zapis, że beneficjenci powinni kierować się wartościami rodzinnymi w podejmowaniu działań na rzecz fundacji. Takie same wartości mogą przyświecać rozstrzyganiu ewentualnych konfliktów, które pojawią się w toku działalności fundacji rodzinnej. Warto także uregulować kwestię dochodzenia zachowku, regulując ją w statucie, gdyż w praktyce może ona rodzić różne problemy i konflikty w fundacji.
Również w statucie należy zawrzeć zasady jego zmiany. Warto pamiętać, że żądanie jednomyślności do zmiany zapisów statutu może w praktyce rodzić problemy – gdy pojawią się kłótnie, a niezbędna będzie zmiana statutu, może ona okazać się niemożliwa do zrealizowania, dlatego należy wprowadzić zasady zmiany decyzją większości, a nie całości członków fundacji.
W razie ewentualnych sporów w statucie można zastrzec, że będą one rozstrzygane przez, na przykład, sąd arbitrażowy. Może to pomóc w osiągnięciu porozumienia między beneficjentami a fundacją rodzinną bez konieczności kierowania sprawy do sądu powszechnego. W tym celu najlepiej udać się do prawnika – radcy prawnego lub adwokata, który pomoże sporządzić statut w taki sposób, aby zabezpieczał interesy samej fundacji, fundatora oraz beneficjentów.
