W myśl jednej z generalnych zasad, na których oparty jest system ubezpieczeń społecznych, prawo do świadczeń wypłacanych z tytułu tych ubezpieczeń, oraz zakres świadczeń, zależą od faktycznego opłacania składek. Przepisy przewidują jednak wyjątki od tej zasady, m.in. dotyczące ubezpieczonych będących zarazem płatnikami swoich składek (np. przedsiębiorców).
Konto ubezpieczonego
Dla osób zgłoszonych do ubezpieczeń społecznych lub ubezpieczenia zdrowotnego ZUS prowadzi tzw. konta ubezpieczonych. W celach identyfikacyjnych konta są oznaczone numerem PESEL, a w razie jego braku – serią i numerem dokumentu tożsamości.
Na koncie ubezpieczonego zapisywane są dane, które płatnicy składek przekazali do ZUS-u w dokumentach ubezpieczeniowych, m.in.:
- dane identyfikacyjne (PESEL, imię i nazwisko, data urodzenia, rodzaj i numer dokumentu tożsamości);
- dane adresowe;
- dane ewidencyjne (nazwisko rodowe, drugie imię, płeć, dane o niepełnosprawności, obywatelstwo);
- dane o przebiegu ubezpieczeń (okresy i tytuły ubezpieczenia, podstawy wymiaru składek, przerwy w ubezpieczeniach, pobierane świadczenia, dane płatnika składek);
- informacje o zwaloryzowanej wysokości składek na ubezpieczenie emerytalne i o składkach zapisanych na subkoncie;
- informacje o członkostwie w OFE i składkach przekazanych na rachunek ubezpieczonego w OFE;
- informacje o kapitale początkowym;
- informacje zawarte w oświadczeniach i wnioskach, które ubezpieczony przekazywał do ZUS-u – np. o małżeńskich stosunkach majątkowych i o osobach, na których rzecz ma nastąpić wypłata środków zapisanych na subkoncie w razie śmierci ubezpieczonego (dotyczy to osób, które nie są członkami OFE i dla których ZUS prowadzi subkonto).
Składki a uprawnienia emerytalno-rentowe
Do ustalenia podstawy wymiaru emerytury i renty z tytułu niezdolności do pracy przyjmuje się podstawę wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (począwszy od 1 stycznia 1999 roku) lub na ubezpieczenie społeczne (do 31 grudnia 1998 roku), czyli zarobki (podstawy wymiaru składek) z okresu:
- 10 kolejnych lat kalendarzowych wybranych przez ubezpieczonego z ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym ubezpieczony zgłosił wniosek o emeryturę lub rentę
- albo 20 lat kalendarzowych przypadających przed rokiem zgłoszenia wniosku, wybranych przez ubezpieczonego z całego okresu podlegania ubezpieczeniom.
Przy ustalaniu podstawy wymiaru emerytur i rent uwzględnia się także kwoty wynagrodzeń za czas niezdolności do pracy oraz kwoty zasiłków: chorobowego, macierzyńskiego, opiekuńczego, świadczenia rehabilitacyjnego, zasiłku wyrównawczego, świadczenia wyrównawczego lub dodatku wyrównawczego, a także wartość świadectw rekompensacyjnych, kwoty zasiłków dla bezrobotnych, zasiłków szkoleniowych lub stypendiów wypłaconych z Funduszu Pracy za okres udokumentowanej niezdolności do pracy.
Jak stanowi art. 5 ust. 4 Ustawy z dnia 17 grudnia 1998 roku o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych przy ustalaniu prawa do emerytury lub renty dla:
- płatników składek zobowiązanych do opłacania składek na własne ubezpieczenia emerytalne i rentowe (w tym osób prowadzących pozarolniczą działalność – przedsiębiorców);
- osób współpracujących z osobami prowadzącymi pozarolniczą działalność
– nie uwzględnia się okresu, za który nie zostały opłacone składki mimo podlegania obowiązkowo ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym w tym okresie.
Zwolnienie z opłacania składek w związku z epidemią COVID-19
W przepisach Tarczy antykryzysowej (Ustawy z dnia 2 marca 2020 roku o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych) wśród instrumentów wsparcia przedsiębiorców przewidziano zwolnienia z obowiązku opłacenia należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, a także na Fundusz Pracy, Fundusz Solidarnościowy, Fundusz Gwarantowanych Świadczeń Pracowniczych lub Fundusz Emerytur Pomostowych – za okresy wskazane w ustawie, względnie w wydawanych na jej podstawie rozporządzeniach Rady Ministrów (patrz art. 31zo i nast. Tarczy antykryzysowej oraz Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 26 lutego 2021 roku w sprawie wsparcia uczestników obrotu gospodarczego poszkodowanych wskutek pandemii COVID-19).
Zwolnienie następuje na wniosek płatnika składek (w szczególności osoby prowadzącej pozarolniczą działalność), pod warunkiem spełnienia wymogów szczegółowo określonych w przepisach, m.in. w zakresie liczby ubezpieczonych zgłoszonych przez płatnika, okresu, w jakim płatnik prowadził działalność, wysokości osiąganego przychodu czy też przynależności do określonej branży (rodzaju przeważającej działalności według PKD). Zwolnieniu podlegają należności z tytułu składek znane na dzień rozpatrzenia wniosku.
ZUS zwalnia z obowiązku opłacania należności z tytułu składek w terminie nie dłuższym niż 30 dni od dnia przesłania deklaracji rozliczeniowej lub imiennych raportów miesięcznych należnych za ostatni miesiąc wskazany we wniosku o zwolnienie z opłacania składek, a w przypadku gdy płatnik składek zwolniony jest z obowiązku ich składania – w terminie nie dłuższym niż 30 dni od terminu, w którym powinna być opłacona składka za ostatni miesiąc wskazany we wniosku o zwolnienie z opłacania składek.
Odmowa zwolnienia następuje w drodze decyzji, od której płatnikowi składek przysługuje prawo do wniesienia wniosku do Prezesa ZUS o ponowne rozpatrzenie sprawy. Do wniosku stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania administracyjnego dotyczące odwołań od decyzji oraz Ustawy z dnia 30 sierpnia 2002 roku – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi.
Składki objęte zwolnieniem traktuje się jak opłacone
Zgodnie z art. 31zr Tarczy antykryzysowej składki na ubezpieczenie emerytalne osób prowadzących pozarolniczą działalność i osób z nimi współpracujących oraz duchownych, zwolnione z obowiązku ich opłacania, ewidencjonowane są na koncie ubezpieczonego jako składki wpłacone.
Ponadto w myśl art. 31zs ust. 1 Tarczy antykryzysowej w przypadku osób prowadzących pozarolniczą działalność i osób z nimi współpracujących oraz duchownych, jeżeli przepisy uzależniają prawo lub wysokość świadczeń z ubezpieczeń społecznych od opłacenia składek – jak to ma miejsce np. w przypadku uprawnień emerytalno-rentowych – składki na ubezpieczenia społeczne zwolnione z obowiązku ich opłacania traktuje się jak składki opłacone.
Jak wynika z powyższego, w przepisach szczególnych dotyczących przeciwdziałania i zwalczania negatywnych następstw epidemii COVID-19 zawarto regulację, w myśl której – w drodze wyjątku – składki nieopłacone przez przedsiębiorców i innych ubezpieczonych, którzy są płatnikami swoich składek – zapisuje się na kontach tych ubezpieczonych jako opłacone, dzięki czemu składki te, pomimo ich faktycznego nieopłacenia, będą uwzględniane przy ustalaniu uprawnień emerytalno-rentowych wspomnianych osób.
