Jaki urlop przysługuje pracownikowi? Poznaj osobnicze rodzaje urlopów

Poza znanym większości urlopem wypoczynkowym istnieją jeszcze inne rodzaje urlopów, które stosuje się w wyjątkowych okolicznościach. Urlopy te mają na tyle szczególny charakter, że są wykorzystywane wyłącznie wówczas, gdy pracownika zmusza do tego sytuacja życiowa. Przeczytaj jaki urlop i w jakich sytuacjach przysługuje pracownikowi!

Rodzaje urlopów

Urlopy przysługują wyłącznie pracownikom zatrudnionym na podstawie umowy o pracę. Ze względu na charakter świadczonych usług, osoby zatrudnione na umowach cywilnoprawnych nie mogą korzystać z urlopów. Urlop to czas wolny dla pracownika, w którym zwalnia się go z wykonywania obowiązku pracy na rzecz pracodawcy. Długość poszczególnych urlopów reguluje Kodeks pracy. Pracownicy mogą skorzystać z urlopu:

• bezpłatnego,
• okolicznościowego,
• na żądanie,
• opieki nad dzieckiem,
• opiekuńczego,
• ojcowskiego, 
• macierzyńskiego,
• rodzicielskiego,
• wychowawczego,
• na poszukiwanie pracy,
• szkoleniowego.

Urlop bezpłatny

To osobniczy rodzaj urlopu, którego celem nie jest regeneracja sił pracownika, ale zwolnienie go od świadczeń pracy. W trakcie jego trwania pracownik nie otrzymuje wynagrodzenia, ale nadal przysługują mu niektóre prawa pracownicze, ponieważ pozostaje on w zatrudnieniu. Dlatego też pracodawca w tym okresie nie może mu wypowiedzieć umowy o pracę, gdyż realizacja tej umowy na jakiś czas zostaje zawieszona.

Wymienić można tu dwa rodzaje urlopów:

1. określony w art. 174 § 1 Kodeksu pracy zgodnie, z którym pracodawca może udzielić pracownikowi urlopu bezpłatnego na dowolny cel,
2. wynikający z art. 174¹ § 1 Kodeksu pracy, kiedy za zgodą pracownika wyrażoną na piśmie pracodawca udziela pracownikowi urlopu bezpłatnego w celu wykonywania pracy u innego pracodawcy przez okres ustalony w zawartym w tej sprawie porozumieniu między pracodawcami.

Pracownik powinien złożyć wniosek o udzielenie urlopu bezpłatnego, ale nie musi podawać przyczyn swojej decyzji. Jednak to, czy pracodawca go udzieli, czy też nie zależy wyłącznie od przełożonego. Wniosek taki przechowuje się w części B akt osobowych pracownika.

Udzielenie pracownikowi urlopu bezpłatnego z inicjatywy zakładu pracy i bez pisemnego wniosku pracownika o udzielenie takiego urlopu jest w świetle prawa bezskuteczne (wyrok Sądu Apelacyjnego z 15 października 1996 r. III AUa 34/96, OSA z 1997 r. nr 10, poz. 35). Pracodawca nie może samowolnie skierować pracownika na urlop bezpłatny. W przypadku gdyby pracodawca zmusił pracownika do skorzystania z takiego urlopu, pracownikowi przysługuje wynagrodzenie przestojowe.

Urlop okolicznościowy

Taki urlop przysługuje pracownikowi w związku z zaistniałą ważną okolicznością (urlop powinien zostać wykorzystany w okresie występowania tego wydarzenia bądź w okresie zbliżonym do tego wydarzenia - pracodawca ma prawo odrzucić wniosek, jeśli urlop nie obejmuje tego okresu bądź jeśli wiadomym jest że przeznaczenie tego urlopu nie będzie związane z omawianą okolicznością). W czasie jego trwania zatrudniony otrzymuje wynagrodzenie. Pracownik w takiej sytuacji zobligowany jest do złożenia odpowiednio udokumentowanego wniosku, np. dołączenie do niego aktu urodzenia czy aktu małżeństwa.

Urlop okolicznościowy jest krótkotrwały i jego długość zależy od istotności wydarzenia i powiązań rodzinnych (stopień pokrewieństwa z osobą, której dotyczy dana okoliczność).

• Własny ślub – urlop w wymiarze 2 dni.
• Narodziny dziecka – urlop w wymiarze 2 dni.
• Ślub dziecka – urlop w wymiarze 1 dnia.
• Śmierć oraz pogrzeb matki, ojca, macochy, ojczyma, małżonka, dziecka – urlop w wymiarze 2 dni.
• Śmierć oraz pogrzeb brata, siostry, dziadka, babci, teścia, teściowej lub innej osoby, która była na utrzymaniu pracownika albo pod jego bezpośrednią opieką – urlop w wymiarze 1 dnia.

Urlop na żądanie

Każdemu pracownikowi w ciągu roku kalendarzowego przysługuje prawo do urlopu na żądanie, którego długość wynosi maksymalnie 4 dni. Urlop ten można wykorzystać jednorazowo lub pojedynczo w dowolnych odstępach czasowych. Co istotne, jest on częścią urlopu wypoczynkowego, dlatego też wykorzystuje się go w ramach wymiaru podstawowego – 20 lub 26 dni. Ponadto pracownik może z niego skorzystać, dopiero gdy posiada prawo do urlopu wypoczynkowego.

Chęć skorzystania z urlopu na żądanie pracownik musi zgłosić najpóźniej w dniu jego rozpoczęcia. Forma powiadomienia pracodawcy jest dowolna – można to zrobić telefonicznie, drogą elektroniczną, kurierem, za pośrednictwem innej osoby. Urlopu na żądanie nie planuje się z wyprzedzeniem. Co do zasady, powinien zostać przyznany pracownikowi w terminie przez niego wskazanym, jednakże w szczególnych okolicznościach pracodawca ma prawo odmówić jego udzielenia.

Należy pamiętać, że pula niewykorzystanego urlopu na żądanie w danym roku nie przechodzi na rok kolejny. Czyli jeśli pracownik nie zgłosił ani jednego dnia urlopu na żądanie w ubiegłym roku, to w roku bieżącym nie będzie mu przysługiwało 8 dni, a 4 dni.

Opieka nad dzieckiem

Zgodnie z art. 188 Kodeksu pracy każdemu pracownikowi bez względu na jego płeć, który wychowuje dziecko do 14. roku życia, przysługuje prawo do 16 godzin lub 2 dni płatnego zwolnienia od pracy. Rodzic, składając pierwszy wniosek o udzielenie tego urlopu, musi zadeklarować, czy zamierza skorzystać z niego w dniach, czy w godzinach.

Zwolnienie to nie jest zależne od urlopu wypoczynkowego i nie pomniejsza go. Są to dodatkowe dwa dni ponad standardowy 20- czy 26- dniowy wymiar urlopu.

Urlop opiekuńczy

Od 2023 roku pracownik może skorzystać z urlopu opiekuńczego przysługującego w celu zapewnienia osobistej opieki lub wsparcia osobie będącej członkiem rodziny lub zamieszkującej w tym samym gospodarstwie domowym, która wymaga znacznej opieki lub znacznego wsparcia z poważnych względów medycznych. Za członka rodziny uważa się syna, córkę, matkę, ojca lub małżonka. Przez osobę zamieszkującą w tym samym gospodarstwie domowym należy rozumieć również partnera życiowego.

Wymiar urlop wynosi 5 dni w ciąg roku, które można wykorzystać pojedynczo lub w całości jednorazowo. Jest to urlop bezpłatny, co oznacza, że za okres ten pracownik nie zachowuje prawa do wynagrodzenia.

Urlop ojcowski

Do jego wykorzystania uprawniony jest wyłącznie ojciec dziecka. Nie może przenieść prawa do wykorzystania go na matkę. Pracodawca może go udzielić po otrzymaniu odpowiedniego wniosku, nie później niż 7 dni przed jego rozpoczęciem. Wymiar urlopu jest stały i wynosi 14 dni, przy czym można go podzielić na dwie równe części. Pracownik traci do niego prawo po ukończeniu przez dziecko 24. miesiąca życia.

Urlop macierzyński

Celem tego typu urlopu jest przede wszystkim ochrona zdrowia kobiety w ciąży, zapewnienie jej warunków do odbycia prawidłowego porodu, regeneracji sił po nim oraz do sprawowania opieki nad dzieckiem w pierwszym okresie jego życia. Wymiar urlopu macierzyńskiego wynosi:

• 20 tygodni przy urodzeniu jednego dziecka podczas jednego porodu,
• 31 tygodni w przypadku urodzenia dwojga dzieci przy jednym porodzie,
• 33 tygodnie po urodzeniu trojga dzieci,
• 35 tygodni – czworga dzieci,
• 37 tygodni – pięciorga i więcej dzieci.

Część urlopu może zostać wykorzystana 6 tygodni przed porodem. Do urlopu macierzyńskiego ma prawo pracownica, która urodziła dziecko lub przyjęła je na wychowanie i wystąpiła z wnioskiem przysposobienia go oraz pracownik – ojciec wychowujący swoje lub adoptowane dziecko.

Urlop rodzicielski

Po wykorzystaniu urlopu macierzyńskiego osoba ubezpieczona nabywa prawo do urlopu rodzicielskiego. Jego wymiar także zależny jest od liczby urodzonych przy jednym porodzie dzieci i wynosi:

• 41 tygodnie w przypadku urodzenia jednego dziecka
• 43 tygodnie, gdy urodzi się więcej niż jedno dziecko.

Pracownicy – rodzice dziecka posiadającego zaświadczenie, o którym mowa w art. 4 ust. 3 ustawy z dnia 4 listopada 2016 r. o wsparciu kobiet w ciąży i rodzin „Za życiem”, mają prawo do urlopu rodzicielskiego w celu sprawowania opieki nad tym dzieckiem w wymiarze do:

• 65 tygodni w przypadku, urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie;
• 67 tygodni w przypadku porodu mnogiego.

Każdemu z  rodziców dziecka przysługuje wyłączne prawo do 9 tygodni urlopu rodzicielskiego z powyższego wymiaru urlopu. Prawa tego nie można przenieść na drugiego rodzica .

Pracownik musi pamiętać, że aby skorzystać z takiego urlopu, należy najpierw złożyć odpowiedni wniosek. Najlepiej, gdy pracodawca otrzyma go w terminie 21 dni po porodzie, gdyż wtedy zatrudniony przez cały okres pobierania zasiłku macierzyńskiego będzie otrzymywał to świadczenie w takiej samej wysokości. Pracownik powinien dostarczyć wniosek o wykorzystanie urlopu rodzicielskiego na maksymalnie 21 dni przed terminem jego rozpoczęcia.

Urlop wychowawczy

Urlop ten jest udzielany pracownikowi w celu sprawowania opieki nad małym dzieckiem, przy czym opieka ta nie może być sprawowana dłużej niż do ukończenia przez dziecko 6. roku życia, chyba że dziecko z powodu niepełnosprawności wymaga dłuższej opieki (w takim przypadku do ukończenia przez dziecko 18. roku życia).

Jednak pracownikowi urlop wychowawczy może zostać udzielony dopiero po przepracowaniu minimum 6 miesięcy w danym roku kalendarzowym (z tym że wlicza się do tego okresu poprzednie okresy zatrudnienia).

Wymiar urlopu wychowawczego wynosi do 3 lat, przy czym jeden z rodziców ma prawo do skorzystania z maksymalnie 35 miesięcy - drugi rodzic powinien wykorzystać co najmniej 1 miesiąc. Należy dodatkowo podkreślić, że urlop ten może zostać udzielony w częściach (nie więcej niż w pięciu).

Urlop na poszukiwanie pracy

Zgodnie z art. 37 Kodeksu pracy, gdy pracodawca wypowie umowę o pracę, zachowując przy tym co najmniej dwutygodniowy okres wypowiedzenia, to pracownikowi przysługuje płatne zwolnienie na poszukiwanie pracy. Jego wymiar zależny jest od długości okresu wypowiedzenie. Jeśli trwa ono:

• 2 tygodnie lub 1 miesiąc - przysługują 2 dni robocze,
• 3 miesiące - przysługują 3 dni robocze.

Urlop szkoleniowy

Tego typu urlop przysługuje pracownikowi, który podnosi swoje kwalifikacje zawodowe z własnej inicjatywy za zgodą pracodawcy lub z inicjatywy pracodawcy. Może być udzielony w wymiarze:

• 6 dni dla pracownika przygotowującego się do egzaminu eksternistycznego, maturalnego oraz potwierdzającego kwalifikacje zawodowe,
• 21 dni na napisanie pracy dyplomowej oraz przygotowanie się i przystąpienie do egzaminu dyplomowego.

W okresie urlopu szkoleniowego pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia. Strony – pracownik i pracodawca w umowie lub w porozumieniu określają dokładne warunki takiego urlopu. Dni wykorzystane na urlop szkoleniowy nie pomniejszają urlopu wypoczynkowego, ponieważ urlop szkoleniowy jest od niego niezależny.