Zakończenie stosunku zobowiązaniowego może nastąpić na kilka różnych sposobów. Wypowiedzenie, rozwiązanie, wygaśnięcie umowy są sposobami na to, by dany kontrakt przestał obowiązywać. W praktyce te pojęcia są często zamieniane, choć pod kątem prawnym oznaczają zupełnie co innego.
Czas trwania umowy
Umowy cywilnoprawne oraz umowy o pracę mogą być zawierane na czas określony lub nieokreślony, określane także jako czas oznaczony lub nieoznaczony. W pierwszym przypadku mamy do czynienia ze zobowiązaniem o charakterze terminowym, które trwa co do zasady tak długo, jak postanowiły strony umowy. W przypadku kontraktów bezterminowych będą one obowiązywały, aż nie zostaną zakończone wspólną wolą stron lub poprzez złożenie jednostronnego oświadczenia woli.
Czas trwania umowy, jeśli jest oznaczony, zależy przede wszystkim od woli stron zobowiązania. Mogą one postanowić, że kontrakt będzie obowiązywał przez kilka miesięcy lub lat, stosunkowo rzadko spotykane są jednak umowy o charakterze dożywotnim – w tym przypadku mówimy raczej o umowach zawieranych na czas nieokreślony, co nie oznacza jednak, że mogą zakończyć się jedynie wraz z chwilą śmierci jednej ze stron.
W przypadku każdej umowy bez względu na czas jej trwania można ją wcześniej zakończyć, pod warunkiem jednak, że pozwalają na to przepisy prawne lub postanowienia zawarte w kontrakcie. Wcześniejsze zakończenie trwania umowy może nastąpić jednak wskutek różnych zdarzeń prawnych, a dokładniej czynności, które powodują rozwiązanie, wypowiedzenie lub wygaśnięcie umowy. Pojęcia te nie powinny być stosowane zamiennie, choć niewątpliwie prowadzą do tego samego celu – zakończenia trwania określonego zobowiązania i uwolnienia stron kontraktu od wzajemnych roszczeń.
Wypowiedzenie umowy
Wypowiedzenie umowy jest czynnością jednostronną, którą może podjąć każda ze stron w zasadzie w dowolnym momencie trwania zobowiązania. Dla jego skuteczności nie jest wymagana zgoda drugiego kontrahenta. Wypowiedzenie może być natychmiastowe, tj. skuteczne na dzień złożenia odpowiedniego oświadczenia woli o zakończeniu trwania umowy lub rozłożone w czasie, co widoczne jest przede wszystkim w przypadku umów o pracę.
Wypowiedzenie umowy prowadzi do zakończenia trwania umowy i może być stosowane zarówno względem kontraktów terminowych, jak i bezterminowych. W tym pierwszym przypadku możliwe są jednak pewne ograniczenia – przykładowo, jeśli chcielibyśmy dokonać wcześniejszego wypowiedzenia umowy najmu zawartej na czas oznaczony, to będzie to możliwe tylko wtedy, gdy z jej treści będzie wynikało takie uprawnienie i nastąpi to w konkretnie ustalonych przez strony okolicznościach.
Wypowiedzenie bardzo często wiąże się z tzw. okresem wypowiedzenia, a więc czasem, w którym dane zobowiązanie jeszcze istnieje, a umowa jest aktywna. Okres ten jest najczęściej określany przez odpowiednie przepisy, jednak strony mogą go wydłużać poprzez stosowanie własnych wewnętrznych postanowień. Pamiętajmy jednak, że okres wypowiedzenia nie może być skracany, tj. nie może być krótszy, niż wskazują na to konkretne przepisy ustawy. Zgodna wola stron zobowiązania nie ma tutaj żadnego znaczenia, natomiast zastosowanie krótszego okresu wypowiedzenia niż ten powszechnie obowiązujący będzie po prostu nieważne.
Możliwość wypowiedzenia umowy może wynikać zarówno z przepisów ustawy, jak i z zawartych w tej umowie postanowień. Może ono nastąpić z upływem czasu określonego w umowie lub mających zastosowanie przepisach prawa, lub, w określonych okolicznościach, ze skutkiem natychmiastowym, po złożeniu oświadczenia o wypowiedzeniu przez którąkolwiek ze stron. W przypadku umów zawartych na czas nieoznaczony, w których wzajemne zobowiązania stron mają charakter świadczeń ciągłych, a ich postanowienia nie przewidują wprost możliwość wypowiedzenia umowy, zastosowanie znajdzie bezwzględnie obowiązujący przepis art. 3651 kc.
Rozwiązanie umowy
Umowa może ulec rozwiązaniu na skutek podjęcia wspólnej decyzji przez strony zobowiązania lub wraz z chwilą nadejścia określonego terminu, względnie ziszczenia się warunku określonego w treści zawartego kontraktu. Rozwiązanie umowy przez strony wymaga złożenia zgodnej decyzji przez obu kontrahentów – skutek pod postacią zakończenia trwania umowy powstaje najczęściej w tym samym dniu, co dzień złożenia stosownego oświadczenia. Oczywiście strony umowy mogą ustalić, że zostanie ona rozwiązana w późniejszym terminie niż dzień złożenia stosownych oświadczeń.
Umowa może rozwiązać się także, gdy jej przedmiot zostanie w pełni wykonany – np. stworzone zostanie zamawiane dzieło lub strona poprawnie wykona całe zlecenie. W przypadku umów o charakterze terminowym rozwiązują się one wraz z nadejściem końcowego terminu ich obowiązywania. Oczywiście nic nie stoi na przeszkodzie, aby umowy takie były wydłużane, tj. zawierane na nowy okres lub w formie bezterminowej.
Rozwiązanie umowy, podobnie jak jej wypowiedzenie, prowadzi do definitywnego zakończenia trwania stosunku prawnego wynikającego z kontraktu. Z chwilą rozwiązania umowa przestaje istnieć i nie wiąże już strony.
Wygaśnięcie umowy
Zupełnie inną instytucją jest wygaśnięcie umowy, które ma miejsce w konkretnie wskazanych okolicznościach. O ile rozwiązanie i wypowiedzenie umowy wymaga co do zasady złożenia oświadczenia woli jej stron, o tyle wygaśnięcie jest powodowane przez konkretne wydarzenia wskazane we właściwych przepisach prawnych. Do wygaśnięcia umowy prowadzi także śmierć choćby jednego kontrahenta, aczkolwiek nie stosujemy tej reguły przy każdym typie umowy. Dla przykładu zgodnie z treścią art. 747 Kodeksu cywilnego w braku odmiennej umowy zlecenie nie wygasa ani wskutek śmierci dającego zlecenie, ani wskutek utraty przez niego zdolności do czynności prawnych. Jeżeli jednak, zgodnie z umową, zlecenie wygasło, przyjmujący zlecenie powinien, gdyby z przerwania powierzonych mu czynności mogła wyniknąć szkoda, prowadzić te czynności nadal, dopóki spadkobierca albo przedstawiciel ustawowy dającego zlecenie nie będzie mógł zarządzić inaczej.
Wygaśnięcie umowy o pracę może z kolei nastąpić tylko w 3 konkretnych przypadkach:
- śmierci pracownika,
- śmierci pracodawcy,
- upływu 3 miesięcy nieobecności pracownika w pracy z powodu jego tymczasowego aresztowania.
Wygaśnięcie umowy niesie ze sobą taki sam skutek jak jej rozwiązanie lub wypowiedzenie – powoduje zakończenie trwania danego stosunku prawnego i wzajemne uwolnienie się stron od istniejących obowiązków.
Odstąpienie od umowy
Ostatnią ważną formą zakończenie trwania umowy jest odstąpienie. W rzeczywistości znacząco różni się ono od poprzednich postaci zakańczania stosunku zobowiązaniowego – jeśli będzie skuteczne, powoduje powstanie interesującej fikcji prawnej. Odstąpienie od umowy niweczy ważność zobowiązania od samego początku – uznajemy wówczas, że kontrakt nie był nigdy zawarty, natomiast strony powinny zwrócić sobie to, co do tej pory nawzajem świadczyły.
Odstąpienie od umowy może powstać na skutek wykorzystania odpowiednich postanowień umownych lub z mocy samego prawa. Zgodnie z treścią art. 492 kc, jeżeli uprawnienie do odstąpienia od umowy wzajemnej zostało zastrzeżone na wypadek niewykonania zobowiązania w terminie ściśle określonym, strona uprawniona może w razie zwłoki drugiej strony odstąpić od umowy bez wyznaczenia terminu dodatkowego. To samo dotyczy wypadku, gdy wykonanie zobowiązania przez jedną ze stron po terminie nie miałoby dla drugiej strony znaczenia ze względu na właściwości zobowiązania albo ze względu na zamierzony przez nią cel umowy wiadomy stronie będącej w zwłoce.
Uprawnienie do odstąpienia od umowy wzajemnej przewidziane w art. 492 kc, a więc bez wyznaczenia dodatkowego terminu na spełnienie świadczenia, jest dopuszczalne tylko w ściśle określonych przypadkach; przysługuje więc jedynie w wypadku zwłoki dłużnika oraz jeśli uprawnienie do odstąpienia od umowy wzajemnej zostało zastrzeżone na wypadek niewykonania zobowiązania w terminie ściśle określonym.
Wypowiedzenie, rozwiązanie, wygaśnięcie umowy - podsumowanie
Choć wypowiedzenie, rozwiązanie, wygaśnięcie i odstąpienia od umowy to pojęcia, które są powszechnie stosowane jako zamienniki, to z prawnego punktu widzenia stanowią zupełnie odrębne od siebie instytucje. Każda z nich jest stosowana tylko w konkretnych okolicznościach i skutkuje odmiennymi konsekwencjami. Cechą wspólną tych pojęć jest jednak to, że zawsze prowadzą do rozerwania stosunku zobowiązaniowego pomiędzy określonymi stronami umowy.
