Umowa zlecenia należy do kategorii umów cywilnoprawnych, przez co nie podlega regulacjom zawartym w Kodeksie pracy. Czy to oznacza że zastępstwo zleceniobiorcy jest niemożliwe? A może jednak zleceniobiorca ma możliwość korzystać z zastępstwa przy wykonywaniu określonych czynności? Odpowiedź na to pytanie nie jest jednoznaczna.
Umowa zlecenie
W Polsce istnieją dwie najpopularniejsze umowy cywilnoprawne:
- umowa o dzieło,
- umowa zlecenie.
Każde z powyższych zobowiązań charakteryzuje się innymi cechami. W przypadku umowy zlecenia będzie to obowiązek starannego działania. Co do zasady zleceniobiorca powinien świadczyć swoje usługi samodzielnie. Należy jednak pamiętać, że powyższa reguła może zostać zmodyfikowana przez strony takiej umowy.
Przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie.
W braku odmiennej umowy zlecenie obejmuje umocowanie do wykonania czynności w imieniu dającego zlecenie. Przepis ten nie uchybia przepisom o formie pełnomocnictwa.
Samodzielne wykonywanie zlecenia
Zleceniobiorcy w zdecydowanej większości wykonują swoje obowiązki umowne samodzielnie. Nie jest to jednak obowiązek, ponieważ strony takiej umowy mogą ustalić zupełnie inne reguły w tym zakresie.
Przepisy dopuszczają zatem możliwość wykonywania określonego zlecenia przez osobę, która nie podpisała danej umowy (i która faktycznie nie jest stroną zobowiązania). Taka możliwość jest jednak dopuszczalna tylko w trzech następujących okolicznościach:
- gdy zastępstwo zleceniobiorcy zostało dopuszczone w umowie poprzez zastosowanie odpowiednich zapisów;
- gdy posłużenie się zastępcą jest podyktowane zwyczajem;
- gdy zleceniobiorca musi skorzystać z zastępstwa wskutek konkretnych okoliczności.
Możliwość zastosowania zastępstwa przez zleceniobiorcę musi być jednak wyraźnie zakomunikowana zleceniodawcy. Wykonujący zlecenie nie może więc samodzielnie zadecydować, że inna osoba będzie wykonywała określone obowiązki umowne w całości lub odpowiedniej części.
Zgodnie z regulacją art. 738 § 1 kc, jeśli w danym przypadku zastępstwo zleceniobiorcy jest możliwe, zleceniobiorca jest zobowiązany zawiadomić niezwłocznie dającego zlecenie o osobie i o miejscu zamieszkania swego zastępcy, i w razie zawiadomienia odpowiedzialny jest tylko za brak należytej staranności w wyborze zastępcy.
Powyższe zawiadomienie może nastąpić w każdej formie, także ustnej. Ze względów praktycznych dobrym rozwiązaniem jest jednak zachowanie formy pisemnej (w razie sporu łatwiej będzie udowodnić tę okoliczność przed sądem).
Warto pamiętać, że zastępca jest odpowiedzialny za wykonanie zlecenia nie tylko wobec zleceniobiorcy, ale także względem dającego zlecenie. Jeżeli przyjmujący zlecenie ponosi odpowiedzialność za czynności swego zastępcy jak za swoje własne, ich odpowiedzialność jest solidarna.
„W przypadku substytucji (art. 738 § 2 kc) powstają złożone stosunki prawne. Zastępca jest bowiem odpowiedzialny za wykonanie czynności zarówno wobec przyjmującego zlecenie, jak i dającego zlecenie. Przyjmujący zlecenie może także ponosić odpowiedzialność za czynności swojego zastępcy jak za swoje własne (np. gdy nie zawiadomił dającego zlecenie o substytucji); wówczas odpowiedzialność przyjmującego zlecenie i zastępcy jest solidarna. Dodatkowo sytuacja komplikuje się, gdy osoba, której przyjmujący zlecenie powierzył wykonanie czynności, nie jest zastępcą, a osobą, z której pomocą dłużnik wykonuje zobowiązanie (art. 474 kc). Różnica między pomocnikiem a zastępcą nie jest łatwa do uchwycenia. Przyjmuje się, że w razie wątpliwości decyduje zakres swobody działania danej osoby; zastępca działa samodzielnie, natomiast pomocnik podlega kierownictwu i nadzorowi przyjmującego zlecenie”.
Zastępstwo zleceniobiorcy określone w umowie
Najczęstszą sytuacją, w której dochodzi do powołania zastępcy przy zleceniu, jest zastosowanie odpowiedniego zapisu umownego, na podstawie którego już na samym początku zaciągania zobowiązania strony zgadzają się na wykonywanie obowiązków przez osobę trzecią.
Treść postanowienia umownego, które pozwala na wyznaczenie zastępcy zleceniobiorcy, zależy tak naprawdę od woli stron oznaczonej umowy – nie znajdziemy tutaj gotowych sformułowań. Przykładem może być jednak następujący zapis:
„Strony oświadczają, że Zleceniobiorca może powierzyć wykonanie niniejszej umowy (w całości lub odpowiedniej części) osobie trzeciej (zastępcy), pod warunkiem jednak, że nie będzie mógł wykonać zlecenia samodzielnie z przyczyn przez siebie niezawinionych. W takim przypadku Zleceniobiorca zobowiązany jest do poinformowania Zleceniodawcy na piśmie o konieczności skorzystania z pomocy wyznaczonej osoby trzeciej, której dane zostaną przekazane Zleceniodawcy w terminie 3 dni od chwili powstania konieczności wyboru zastępcy”.
Odpowiedzialność zastępcy zleceniobiorcy
Wykonywanie zlecenia przez osobę trzecią oznacza, że zastępca ponosi odpowiedzialność za swoje działania nie tylko wobec wyznaczającego go zleceniobiorcę, ale także i zleceniodawcę. Staranność wykonywanych czynności powinna być taka sama, jak w przypadku wykonywania obowiązków umownych przez samego zleceniobiorcę.
Jeśli zastępca zostanie ustanowiony zgodnie z treścią art. 738 kc, tj. w porozumieniu ze zleceniodawcą, zleceniobiorca odpowiada tylko za brak należytej staranności przy wyborze takiej osoby.
Zupełnie inaczej będzie w przypadku, gdy zleceniobiorca skorzysta z zastępcy wbrew woli zleceniodawcy, zawartej umowy lub nie dopełni obowiązku informacyjnego względem dającego zlecenie. W takiej sytuacji odpowiedzialność zleceniobiorcy kształtuje się na podstawie zasad ogólnych wynikających z art. 474 kc. Zgodnie z tym przepisem dłużnik odpowiedzialny jest tak jak za własne działanie lub zaniechanie działania i zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonuje, jak również osób, którym wykonanie zobowiązania powierza. Przepis powyższy stosuje się także w wypadku, gdy zobowiązanie wykonuje przedstawiciel ustawowy dłużnika. W omawianym przykładzie odpowiedzialność zleceniobiorcy i zastępcy względem dającego zlecenie jest solidarna. Innymi słowy, jeśli zleceniodawca uzna, że umowa została wykonana wadliwie, może skierować swoje roszczenia albo do zleceniobiorcy, albo do bezprawnie wybranego zastępcy, albo do obu z nich jednocześnie.
W wypadku gdy przyjmujący zlecenie powierzył wykonanie zlecenia innej osobie, nie będąc do tego uprawniony, a rzecz należąca do dającego zlecenie uległa przy wykonywaniu zlecenia utracie lub uszkodzeniu, przyjmujący zlecenie jest odpowiedzialny także za utratę lub uszkodzenie przypadkowe, chyba że jedno lub drugie nastąpiłoby również wtedy, gdyby sam zlecenie wykonywał.
Podsumowanie
Zleceniobiorca może skorzystać z pomocy zastępstwa osoby trzeciej przy wykonywaniu swoich obowiązków umownych, pod warunkiem że wynika to z treści zawartej umowy, zwyczaju lub gdy jest do tego zmuszony ze względu na okoliczności.
Każdorazowy wybór zastępcy obwarowany jest jednak obowiązkiem informacyjnym względem dającego zlecenie.
Zastępca jest odpowiedzialny za swoje działania nie tylko względem zleceniobiorcy, który go wybrał, ale także wobec zleceniodawcy. Jeśli osoba trzecia została wybrana na zastępcę wbrew zleceniodawcy, umowie lub gdy dający zlecenie nie został o tym fakcie powiadomiony, wszelkie ewentualne roszczenia zleceniodawcy wynikające z niewykonania lub nienależytego wykonania umowy mogą być kierowane zarówno wobec przyjmującego zlecenie, jak i bezprawnie wyznaczonego zastępcy.
