Odpowiedni system i rozkład czasu pracy jest jednym z kluczowych czynników wpływających na sposób funkcjonowania firmy. Niewłaściwy dobór w tym zakresie spowoduje brak wykorzystania pełnego potencjału danego przedsiębiorstwa, hamując tym samym rozwój. Czy obecnie obowiązujące przepisy prawa pracy są wystarczająco elastyczne? Okazuje się, że możliwości organizowania czasu pracy jest całkiem sporo – więcej informacji na ten temat przedstawiamy poniżej.
Systemy i rozkłady czasu pracy – podstawa prawna
Kwestie dotyczące systemów i rozkładów czasu pracy zostały unormowane w przepisach Ustawy z dnia 26 czerwca 1974 roku – Kodeks pracy, zwanej dalej kp.
System czasu pracy to określony przepisami prawa sposób ukształtowania organizacji pracy uwzględniający kilka komponentów, między innymi warunki stosowania, ograniczenia w zakresie wydłużania okresów rozliczeniowych.
Rozkład czasu pracy natomiast to ustalony przez pracodawcę harmonogram rozplanowania wymiaru czasu pracy dla pracowników, wskazujący godziny rozpoczęcia i zakończenia pracy, z uwzględnieniem ustawowych ograniczeń (minimalne okresy odpoczynku, dni wolne od pracy i święta).
Podstawowy system czasu pracy
Podstawowy system czasu pracy to taki, który ustala się, stosując art. 129 § 1 kp.
System ten jest uniwersalnym rozwiązaniem dla wielu firm, w których specyfika pracy nie wymaga zachowania ciągłości procesów pracy, jak to ma miejsce na przykład w produkcji czy sektorze energetycznym.
Na warunkach określonych w Kodeksie pracy okres rozliczeniowy w tym systemie może być przedłużony maksymalnie do 12 miesięcy.
Równoważny czas pracy
System równoważnego czasu pracy polega na tym, że można przedłużyć podstawowy dobowy wymiar czasu pracy (czyli 8 godzin), najwyżej jednak do 12 godzin w okresie rozliczeniowym nie dłuższym niż miesiąc. Rekompensatą jest natomiast obniżenie dobowego wymiaru czasu pracy w innych dniach lub dni wolne.
Zastosowanie tego systemu jest uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją, w szczególności w przypadku okresowego zwiększonego zapotrzebowania na pracę, na przykład w handlu, usługach oraz w branży transportowej czy rolnictwie. Podstawowy okres rozliczeniowy wynosi 1 miesiąc, może być jednak warunkowo przedłużony na zasadach przewidzianych w art. 135 kp.
Czas pracy przy dozorze urządzeń lub związany z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy
Cechą charakterystyczną tego systemu jest możliwość przedłużenia dobowego wymiaru czasu pracy do 16 godzin w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym miesiąca. W uzasadnionych przypadkach okres ten może być przedłużony.
Jak sama nazwa wskazuje, omawiany system może być stosowany wyłącznie przy pracach polegających na dozorze urządzeń lub związanych z częściowym pozostawaniem w pogotowiu do pracy (między innymi sektor energetyczny, górnictwo, obsługa urządzeń w systemach informatycznych).
We wspomnianym systemie czasu pracy pracownikowi przysługuje, bezpośrednio po każdym okresie wykonywania pracy w przedłużonym dobowym wymiarze czasu pracy, odpoczynek przez okres odpowiadający co najmniej liczbie przepracowanych godzin, niezależnie od kodeksowego okresu odpoczynku tygodniowego.
Czas pracy przewidujący przedłużenie dobowego wymiaru do 24 godzin
System czasu pracy określony w art. 137 kp umożliwia przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do 24 godzin w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym miesiąca. W określonym przypadkach okresy rozliczeniowe mogą ulec wydłużeniu. Wskazany system może być stosowany wyłącznie do pracowników:
- zatrudnionych przy pilnowaniu mienia lub ochronie osób na podstawie przepisów Ustawy z dnia 22 sierpnia 1997 roku o ochronie osób i mienia;
- zakładowych straży pożarnych i zakładowych służb ratowniczych.
Pracownikowi, który wykonywał pracę w przedłużonym 24-godzinnym wymiarze, przysługuje bezpośrednio po każdym okresie takiej pracy równoważny czas odpoczynku, niezależnie od ustawowego tygodniowego odpoczynku.
Praca w ruchu ciągłym
W systemie pracy w ruchu ciągłym jest dopuszczalne przedłużenie czasu pracy do 43 godzin przeciętnie na tydzień, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 4 tygodni, oraz wydłużenie dobowego wymiaru czasu pracy do 12 godzin w poszczególnych dniach niektórych tygodni mieszczących się w okresie rozliczeniowym. Zwiększenie dobowego wymiaru czasu pracy do 12 godzin występuje w dniach, w których pracownicy przechodzą na inną zmianę – system czasu pracy w ruchu ciągłym jest z założenia systemem zmianowym. Za każdą godzinę pracy powyżej 8 godzin na dobę w dniu wykonywania pracy w przedłużonym wymiarze czasu pracy pracownikowi przysługuje dodatek do pensji w wysokości 100% wynagrodzenia.
Przerywany czas pracy
System przerywanego czasu pracy polega na tym, że okresy wykonywania pracy mogą być podzielone przerwami, których nie wlicza się do czasu pracy. Jest to forma organizacji o wysokim stopniu uciążliwości, dlatego wiąże się z koniecznością uwzględnienia wielu ograniczeń, w szczególności w ciągu doby może przypadać nie więcej niż 1 przerwa w pracy nieprzekraczająca 5 godzin. Przerwy nie wlicza się do czasu pracy, jednak za czas jej trwania pracownikowi przysługuje wynagrodzenie w wysokości połowy wynagrodzenia należnego za przestój.
Systemu przerywanego czasu pracy nie wolno łączyć z innymi systemami, w których przewidziano możliwość przedłużenia dobowego wymiaru czasu pracy ponad podstawową normę.
Zadaniowy czas pracy
Zgodnie z art. 140 kp uzasadnieniem wprowadzenia systemu zadaniowego czasu pracy są następujące uwarunkowania:
- rodzaj pracy (prace charakteryzujące się szeroką gamą czynności niezbędnych do wykonania);
- organizacja pracy (prace, których realizacja nie jest związana z koniecznością świadczenia ich w z góry określonych ramach czasowych);
- miejsce pracy (prace wymagające częstej zmiany miejsca wykonywania określonych czynności przez pracowników).
Skrócony tydzień pracy
System skróconego tygodnia pracy może być stosowany na podstawie pisemnego wniosku pracownika. Pracodawca nie może wprowadzić takiego systemu, jeżeli wcześniej nie otrzymał wniosku pracownika w tej sprawie.
Wniosek pracownika dotyczący zamiaru wykonywania pracy w omawianym systemie nie jest wiążący dla pracodawcy.
Praca weekendowa
System pracy weekendowej określony w art. 144 kp charakteryzuje się tym, że praca jest wykonywana wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta. W tym systemie dopuszczalne jest przedłużenie dobowego wymiaru czasu pracy, nie więcej jednak niż do 12 godzin, w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym 1 miesiąca (przedłużenie okresu rozliczeniowego może nastąpić na warunkach określonych w art. 129 § 2 kp).
Praca zmianowa
Praca zmianowa jest pewną formą organizacji pracy, którą – w szerszym kontekście – można potraktować jako składnik uzupełniający systemów czasu pracy, dlatego warto o niej wspomnieć.
Rozkład czasu pracy
Zgodnie z art. 129 § 3 kp rozkład czasu pracy danego pracownika może być sporządzony – w formie pisemnej lub elektronicznej – na okres krótszy niż okres rozliczeniowy, obejmujący jednak co najmniej 1 miesiąc. Pracodawca przekazuje pracownikowi rozkład czasu pracy na co najmniej 1 tydzień przed rozpoczęciem pracy w okresie, na który został sporządzony ten rozkład.
Pracodawca nie ma obowiązku sporządzania rozkładu czasu pracy, jeżeli:
- rozkład czasu pracy pracownika wynika z prawa pracy, obwieszczenia dotyczącego ustaleń w zakresie czasu pracy (art. 150 § 1 kp) albo z umowy o pracę;
- w porozumieniu z pracownikiem ustali czas niezbędny do wykonania powierzonych zadań, uwzględniając wymiar czasu pracy wynikający z podstawowych norm czasu pracy, czyli 8 godzin na dobę i przeciętnie 40 godzin w przeciętnie 5-dniowym tygodniu pracy. Przepis ten odnosi się do art. 140 kp, który określa zasady stosowania systemu zadaniowego czasu pracy;
- na pisemny wniosek pracownika stosuje do niego rozkłady czasu pracy określone w art. 140(1) kp, który wprowadza możliwość ustanowienia ruchomego czasu pracy;
- na pisemny wniosek pracownika ustali mu indywidualny rozkład czasu pracy.
Pracodawca ma także możliwość stosowania ruchomego czasu pracy (art. 140(1) kp). Art. 140(1) § 1 i 2 kp zakłada, że w ruchomym czasie pracy rozkład czasu może przewidywać:
- różne godziny rozpoczynania pracy w dniach, które zgodnie z tym rozkładem są dla pracowników dniami pracy, lub
- przedział czasu, w którym pracownik decyduje o godzinie rozpoczęcia pracy w dniu, który zgodnie z tym rozkładem jest dla pracownika dniem pracy.
Stosowanie powyższych rozkładów czasu pracy nie może naruszać prawa pracownika do kodeksowego minimalnego nieprzerwanego odpoczynku dobowego i tygodniowego.
Jak wybrać odpowiedni system i rozkład czasu pracy? Podsumowanie
Aktualnie obowiązujące przepisy kp obejmują wiele możliwości w zakresie dopasowania systemu czasu pracy do potrzeb danego przedsiębiorcy. Oprócz podstawowego systemu znajdziemy w regulacjach kodeksowych różne warianty pozwalające właściwie zorganizować pracę w konkretnej firmie. W odniesieniu do rozkładów czasu pracy również można zastosować rozwiązania pozwalające na lepsze wykorzystanie czasu pracy przez pracownika. Pracodawca może korzystać z jednego lub kilku systemów czasu pracy, w zależności od potrzeb danego przedsiębiorstwa.
