Ubezpieczenia społeczne Polaków zatrudnionych za granicą

Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych narzuca obowiązek opłacania składek na nie m.in. od osób fizycznych będących na obszarze RP:

• pracownikami (wyłączając prokuratorów),

• osobami, które wykonują pracę nakładczą,

• osobami, które wykonują pracę na podstawie umowy cywilnej, umowy zlecenia bądź innej umowy o świadczenie usług, do której stosowane są przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące zlecenia, a także osobami z nimi współpracującymi,

• prowadzącymi pozarolniczą działalność gospodarczą, a także osobami z nimi współpracującymi.

Podlegli obowiązkowi ubezpieczenia społecznego są wszyscy obywatele polscy, którzy posiadają tytuł do niego na obszarze Polski, a także ci, którzy zostali zatrudnieni przez polskie podmioty za granicą. Wyłączenia z obowiązku ubezpieczeń można dokonać na mocy ustawy międzynarodowej, której Polska jest stroną, bądź też na podstawie prawa wspólnotowego.

Ustalenie właściwego ustawodawstwa ubezpieczeniowego wobec polskich obywateli zatrudnionych na terytorium państw członkowskich UE/EOG i Szwajcarii dokonuje się na podstawie przepisów unijnych.

Reguła wyłączności stosowania jednego obowiązkowego systemu ubezpieczeń społecznych jest podstawową zasadą europejskiego systemu zabezpieczenia społecznego. Za czynnik decydujący uznaje się miejsce wykonywania pracy, a więc osoba, która przemieszcza się w granicach UE/EOG i Szwajcarii w celu wykonywania pracy, podlega obowiązującemu systemowi ubezpieczeń społecznych tylko w jednym państwie członkowskim. W przypadku, gdy mowa o:

• pracowniku najemnym, który jest zatrudniony na terytorium jednego państwa, podlega on wówczas jego ustawodawstwu, nawet gdy zamieszkuje na terytorium innego państwa bądź w sytuacji, gdy przedsiębiorstwo lub pracodawca zatrudniający go posiada swoją siedzibę lub miejsce prowadzenia działalności gospodarczej na terytorium innego państwa członkowskiego;

• osobie, która na terytorium jednego państwa członkowskiego prowadzi działalność na własny rachunek, podlega ustawodawstwu tego właśnie państwa, nawet gdy zamieszkuje na terytorium innego państwa członkowskiego.

Zgodnie z prawem wspólnotowym pojęcie “pracownik” jest szerzej interpretowane niż np. w prawie polskim. Tak więc za pracownika uznaje się osobę, która wykonuje pracę przez pewien czas na rzecz oraz pod kierownictwem innej osoby, a w zamian za to otrzymuje wynagrodzenie. W związku z powyższym do grupy pracowników zalicza się również np. zleceniobiorców.

Osoby, które prowadzą pozarolniczą działalność gospodarczą, wspólnicy spółek partnerskich, jawnych oraz komandytowych, wspólnicy jednoosobowych spółek z o.o., przedstawiciele wolnych zawodów, twórcy, artyści a także rolnicy zaliczani są do grupy osób prowadzących działalność gospodarczą na własny rachunek.

Pracownik wykonujący pracę najemną w kilku państwach jednocześnie

Pracownik, który wykonuje pracę w kilku państwach jednocześnie, może w niektórych sytuacjach podlegać przepisom tego kraju, w którym mieszka lub tego, w którym przedsiębiorstwo zatrudniające bądź pracodawca, z którym zawarł umowę, posiada siedzibę.

Wyróżnia się tutaj przypadki, gdy pracownik:

• jest delegowany,

• jest zatrudniony w kilku różnych państwach Unii i zamieszkuje w jednym z tych państw,

• jest zatrudniony w kilku różnych państwach Unii, aczkolwiek zamieszkuje w państwie UE, w którym nie jest zatrudniony.

W sytuacji, gdy pracownik jest zatrudniony u różnych pracodawców w kilku państwach członkowskich bądź wykonuje pracę u jednego pracodawcy, ale w kilku jego zakładach położonych w różnych państwach członkowskich, gdy miejscem zatrudnienia jest państwo, w którym pracownik zamieszkuje i wykonuje tam część swojej pracy - podlega przepisom ubezpieczeniowym w państwie, w którym zamieszkuje i wykonuje tam część swojej pracy.

W przypadku, gdy Polacy są zatrudnieni w kraju, który ma podpisaną umowę międzynarodową z Polską, określenia właściwego ustawodawstwa dokonuje się na podstawie zawartych umów międzynarodowych z innymi krajami.

W związku z powyższym stosuje się ustawodawstwo kraju, w którym praca jest wykonywana. Istnieją natomiast sytuacje, w których postanowienia umowy pozwalają korzystać z polskiego ustawodawstwa.

Umowy międzynarodowe o zabezpieczeniu społecznym zawierają zapisy odnośnie ustalania właściwego ustawodawstwa. Mają one szczególne cele, takie jak:

• niedopuszczenie do sytuacji, aby osoba nie była objęta systemem zabezpieczenia społecznego w żadnym kraju,

• niedopuszczenie do sytuacji, aby osoba podlegała podwójnie ubezpieczeniom - w kraju zatrudnienia oraz w kraju zamieszkania.

Ratyfikowane umowy międzynarodowe, zgodnie z zapisami Konstytucji RP, są częścią krajowego porządku prawnego oraz są stosowane bezpośrednio. Ich przepisy decydują, do którego państwa ustawodawstwo ubezpieczeniowe będzie miało zastosowanie. Zasada generalna wynikająca ze wszystkich umów, których Polska jest stroną, wskazuje, że w tym państwie, w którym wykonuje się zatrudnienie, powstaje obowiązek ubezpieczenia społecznego. Istnieją jednak pewne wyjątki od tej reguły.

Wyjątki te mogą dotyczyć np. pracowników wysłanych. Pracownikiem takim jest osoba, która:

• została skierowana przejściowo przez pracodawcę na obszar drugiego państwa, aby wykonywała na jego rzecz pracę,

• została wysłana w ramach stosunku pracy wraz z wysyłającym pracodawcą,

• w dalszym ciągu funkcjonuje w ramach struktur wysyłającego pracodawcy oraz podlega jego poleceniom dotyczącym czasu, miejsca, a także rodzaju wykonywanych czynności,

• kieruje do tego pracodawcy roszczenia odnośnie wynagrodzeń.

Rolą pracodawcy jest również spełnienie warunków wysłania. Ważnym jest fakt, czy zakład pracy prowadzi działalność gospodarczą na terenie kraju, a więc czy:

• posiada siedzibę oraz administrację na terenie Polski,

• prowadzi działalność gospodarczą na terenie Polski wpisaną do ewidencji działalności,

• czy zatrudnia innych pracowników oprócz tych, których skierował za granicę.

Aby ustalić właściwe ustawodawstwo w umowach międzynarodowych w dziedzinie zabezpieczenia społecznego, powinno się zastosować powyższe zasady.

W przypadku, gdy Polacy świadczą pracę w państwach bezumownych, właściwym jest polskie ustawodawstwo dotyczące zabezpieczenia społecznego.

Kiedy praca wykonywana jest w państwie trzecim i w jej okresie stosunek pracy nadal istnieje, obowiązek ubezpieczeń społecznych powstaje w Polsce. Istnieją jednak sytuacje, w których składki będą musiały być także opłacane w kraju, gdzie praca jest wykonywana. Mowa wówczas o zjawisku podwójnego ubezpieczenia społecznego.

W sytuacji, gdy pracownik jest zatrudniony za granicą jako oddelegowany przez polskiego pracodawcę, zatrudnienie to może przybierać formę:

• wysłania pracownika w ramach istniejącej w Polsce umowy o pracę - za granicę,

• zatrudnienia za granicą w podmiocie, który jest zależny od polskiego pracodawcy, w przypadku, gdy umowa o pracę z polskim pracodawcą ulega zawieszeniu bądź rozwiązaniu na czas zatrudnienia za granicą.

Za wysłanie pracownika uważa się m.in. sytuację, gdy:

• pracownik zgodnie z poleceniem krajowego pracodawcy udaje się przejściowo do innego kraju, aby wykonywać czynności na rzecz tego pracodawcy,

• wykonane jest ono w ramach stosunku pracy jakie istnieje w państwie wysyłającym,

• roszczenie o wynagrodzenie kierowane jest bezpośrednio do pracodawcy wysyłającego.

Aby można było zastosować do pracowników polskie ustawodawstwo dotyczące ubezpieczeń społecznych, powinny zostać spełnione wszystkie podane wyżej warunki. Gdy tak się stanie, obowiązkiem płatnika jest opłacanie za pracownika należnych składek na ubezpieczenie społeczne.

Inaczej jest w sytuacji, gdy pracownicy są oddelegowani za granicę w celu wykonywania pracy w podmiocie zależnym od polskiego podmiotu, będącego pracodawcą dla delegowanej osoby. W takich przypadkach stosunek pracy z polskim pracodawcą ulega zazwyczaj zawieszeniu bądź czasowemu rozwiązaniu.

W obu wyżej wymienionych przypadkach pracodawca nie ma obowiązku odprowadzania składek na ubezpieczenia społeczne w Polsce. Stosuje się wtedy ustawodawstwo państwa, w którym praca jest wykonywana i tam odprowadza się składki. W Polsce pracodawca przekazuje do ZUS dokumenty, których rodzaj jest zależny od tego, czy został udzielony urlop bezpłatny, czy została rozwiązana umowa. Dokumenty te mogą informować o przerwie w opłacaniu składek na formularzu ZUS RSA bądź o wyrejestrowaniu pracownika z ubezpieczeń na formularzu ZUS ZWUA.

Osoba, która jest zatrudniona w takim trybie za granicą, ma prawo do objęcia dobrowolnymi ubezpieczeniami emerytalnym i rentowym w Polsce.