Zgodnie z art. 9 pkt 3 rozporządzenia ogólnego (Rozporządzenia Parlamenty i Rady UE 2021/1060 z dnia 24 czerwca 2021 roku) „[p]aństwa członkowskie i Komisja podejmują odpowiednie kroki w celu zapobiegania wszelkiej dyskryminacji ze względu na płeć, rasę lub pochodzenie etniczne, religię lub światopogląd, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną podczas przygotowywania, wdrażania, monitorowania, sprawozdawczości i ewaluacji programów. W procesie przygotowywania i wdrażania programów należy w szczególności wziąć pod uwagę zapewnienie dostępności dla osób z niepełnosprawnościami”. Co ten zapis oznacza w praktyce? Instytucje odpowiedzialne za wdrażanie funduszy unijnych w kraju muszą brać pod uwagę potrzeby osób z niepełnosprawnościami. Wszystkie produkty i usługi (czyli m.in.: strony lub aplikacje internetowe, materiały szkoleniowe, konferencje, wybudowane lub zmodernizowane obiekty), które są wynikiem realizacji projektów dofinansowanych z Funduszy Europejskich (FE), powinny być dostosowane do potrzeb wszystkich osób. Mowa tu przede wszystkim o osobach z niepełnosprawnościami i osobach starszych. Zagadnienie to warto szerzej omówić przede wszystkim ze względu na populację, której dotyczy. Szacuje się, że w Polsce mieszka około 4,7 mln osób z niepełnosprawnościami, a co czwarty Polak to osoba po 60. roku życia. W ramach opracowania poddamy analizie jeden z elementów szerokiego pojęcia dostępności, a mianowicie dostępność cyfrowa.
Które akty prawne regulują dostępność cyfrową?
Zagadnienie dostępności cyfrowej występuje zarówno w aktach prawa wspólnotowego, jak i krajowego. Do najważniejszych regulacji prawnych, które zajmują się tym obszarem, zaliczamy:
- dyrektywę Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2019/882 (z 17 kwietnia 2019 roku) w sprawie wymogów dostępności produktów i usług – kompleksowa i horyzontalna regulacja, która w każdym kraju członkowskim ma zapewnić jednakowe wymogi dostępności wybranych usług lub produktów (ma zastosowanie m.in. do sprzętu komputerowego i systemów operacyjnych, terminali samoobsługowych, usług łączności elektronicznej audiowizualnych usług medialnych, usług bankowych, e-książek, handlu elektronicznego);
- Ustawę z dnia 4 kwietnia 2019 roku o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych;
- Ustawę z dnia 19 lipca 2019 roku o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami;
- Rządowy Program Dostępność Plus 2018–2025 przyjęty uchwałą Rady Ministrów nr 102 z dnia 17 lipca 2018 roku.
Na koniec należy wspomnieć o najważniejszym akcie prawnym dotyczącym dostępności w kontekście wdrażania FE. Zarówno instytucje odpowiedzialne za wdrażanie poszczególnych programów operacyjnych, jak i podmioty realizujące projekty unijne muszą znać zapisy Wytycznych dotyczących realizacji zasad równościowych w ramach funduszy unijnych na lata 2021–2027 zatwierdzone przez Ministra Funduszy i Polityki Regionalnej 22 grudnia 2023 roku.
Zapewnienie osobom z niepełnosprawnościami, na równi z osobami pełnosprawnymi, dostępu do funduszy unijnych w zakresie udziału, użytkowania, zrozumienia, komunikowania się i korzystania z ich efektów zostało szerzej omówione w załączniku nr 2 do wspomnianych wytycznych – Standardach dostępności dla polityki spójności 2021–2027.
Czym jest dostępność cyfrowa?
Dzięki dostępności cyfrowej osoby z niepełnosprawnościami mogą swobodnie korzystać m.in. z serwisów internetowych i aplikacji mobilnych. Chodzi tu przede wszystkim o umożliwienie pełnego, samodzielnego i bezpiecznego dostępu do informacji i usług elektronicznych niezależnie od: wieku, rodzaju niepełnosprawności, sprzętu, umiejętności oraz sytuacji danej osoby.
Nie można określić jednej, spójnej grupy osób z niepełnosprawnościami, gdyż użytkownicy mocno różnią się od siebie i korzystają z różnych usprawnień. Dla osób słabowidzących niezbędne będzie np. zapewnienie dobrego kontrastu strony internetowej, powiększenie widoku o kilkaset procent czy też duże obszary klikalne. W przypadku osób słabosłyszących bardzo ważny jest prosty język i jasne komunikaty, w filmach z dźwiękiem pomocne będą napisy rozszerzone, a w nagraniach audio transkrypcja.
Dlatego bardzo ważne jest stosowanie projektowania uniwersalnego. Jest to filozofia projektowania produktów i otoczenia, która dąży do zoptymalizowania funkcjonalności w możliwie szerokim zakresie. Początkowo termin ten odnosił się wyłącznie do projektowania architektonicznego. Obecnie dotyczy również świata cyfrowego, czyli projektowania stron internetowych, aplikacji mobilnych czy tworzenia dokumentów elektronicznych. W projektowaniu uniwersalnym chodzi przede wszystkim o dostarczenie produktów i usług, które będą dostępne dla jak największej grupy odbiorców. Jeżeli coś jest użyteczne dla osoby z niepełnosprawnością, z dużym prawdopodobieństwem będzie użyteczne dla każdego.
Co to jest standard cyfrowy?
Standard cyfrowy jest zbiorem wymagań dla produktów cyfrowych powstających w ramach projektów dofinansowanych przez Unię Europejską (określa m.in. wymagania dla stron WWW, aplikacji webowych, aplikacji mobilnych, aplikacji desktopowych, dokumentów elektronicznych, multimediów oraz sprzętu informatycznego). Zastosowanie standardu cyfrowego pozwala na wygodne, intuicyjne korzystanie z zasobów cyfrowych osobom z różnymi rodzajami niepełnosprawności. Przykładowe zapisy standardu cyfrowego, które obowiązują wnioskodawcę:
- treści nietekstowe, takie jak zdjęcia, rysunki, schematy czy wykresy muszą posiadać tekst alternatywny (tekst alternatywny zawiera wszystkie informacje, które mogą być istotne dla użytkownika, np. opis okolicy widocznej na zdjęciu, listę osób widocznych na zdjęciu, dane prezentowane na wykresie);
- nagrania dźwiękowe zawierające wypowiedzi ludzi (przemówienia, wykłady, wywiady) trzeba uzupełnić o plik tekstowy zawierający te same informacje (dokument taki powinien być pełną transkrypcją nagrania, uzupełnioną o informacje o istotnych dźwiękach: oklaski, śmiech, odgłosy tła);
- do nagrań wideo zawierających zmieniający się obraz, ale niezawierających dźwięku (animacja, wirtualny spacer, film promocyjny) należy dodać audiodeskrypcję lub tekstowy opis treści prezentowanych w filmie;
- do wszystkich multimediów (obraz i dźwięk jednocześnie), w których jest lektor lub wypowiedzi aktorów/bohaterów/postaci, należy dodać napisy rozszerzone;
- wszędzie tam, gdzie kolejność przedstawianych informacji ma wpływ na ich zrozumienie, kolejność ta musi być możliwa do odczytania przez program komputerowy (np. oprogramowanie wspierające);
- kolor nie może być wykorzystywany jako jedyny wizualny sposób: przekazywania informacji, wskazywania czynności do wykonania, sygnalizowania, że konieczna jest reakcja użytkownika, wyróżniania elementów wizualnych (informacje przekazywane za pomocą koloru muszą być dodatkowo udostępnione także w inny sposób, np. w treści tekstowej, w tekście alternatywnym lub programistycznie, np.: błędnie wypełnione pola formularza nie mogą być jedynie oznaczone kolorem czerwonym, ponadto przy każdym takim polu należy umieścić tekstowy komunikat o błędzie);
- jeśli jakiś dźwięk włącza się automatycznie i jest odtwarzany przez okres dłuższy niż 3 sekundy, powinna istnieć możliwość zatrzymania (dotyczy to także reklam i innych filmów).
Powyższe zasady mają zastosowanie do wszystkich rodzajów produktów cyfrowych. W sytuacji, gdy jakiś element nie występuje w produkcie, wymóg odnoszący się do tego elementu nie ma zastosowania (jest nieobowiązkowy).
Gdzie szukać dotacji na zwiększenie dostępności cyfrowej?
Fundusze Europejskie na lata 2021–2027 przewidują wsparcie na wyrównywanie szans osób z niepełnosprawnością oraz pomoc ich rodzinom lub opiekunom. Na poziomie krajowym możemy wyróżnić dwa działania:
- „Ścieżka SMART – nabór tematyczny dostępność” z programu Fundusze Europejskie dla Nowoczesnej Gospodarki (FENG 2021–2027) – o dofinansowanie mogą ubiegać się wyłącznie mikro-, mali i średni przedsiębiorcy prowadzący działalność gospodarczą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, którzy zamierzają realizować innowacyjne projekty polegające na zaspokajaniu potrzeb osób ze szczególnymi potrzebami. Projekt może składać się maksymalnie z 7 różnych modułów. Należy jednak pamiętać, że przedmiotem każdego z modułów musi być rozwiązanie problemów osób ze szczególnymi potrzebami istotnie przyczyniające się do zwiększenia dostępności rozumianego jako zniesienie co najmniej jednej lub więcej barier występujących np. w przestrzeni fizycznej (w tym budynkach, urządzeniach), rzeczywistości cyfrowej, systemach informacyjno-komunikacyjnych, produktach, usługach, procesach lub zaspokojenie szczególnych potrzeb tych osób. 15 listopada 2023 roku zakończył się pierwszy nabór tematyczny na rzecz dostępności w Ścieżce SMART, w którego ramach przedsiębiorcy złożyli 163 wnioski na łączną kwotę 843 mln zł;
- Działanie 3.2 Dostępność cyfrowa – Fundusze Europejskie dla Rozwoju Społecznego 2021–2027 – projekty z zakresu: upowszechniania tematyki dostępności cyfrowej, w tym kierowane do podmiotów objętych przepisami prawa związanymi z dostępnością cyfrową, a także szkoleń dotyczących dostępności cyfrowej w celu zwiększenia liczby wykształconych specjalistów w tej dziedzinie (zaplanowano do realizacji m.in. projekt edukacyjny, którego uczestnicy będą przygotowywani do uzyskania kwalifikacji rynkowych związanych z dostępnością cyfrową – „Wykorzystywanie standardu WCAG przy tworzeniu i dostosowywaniu stron internetowych” czy „Audytowanie dostępności stron internetowych zgodnie ze standardem WCAG”).
Wsparcie dotacyjne na projekty dotyczące zwiększania dostępności możemy również znaleźć w programach regionalnych poszczególnych województw wdrażanych przez urzędy marszałkowskie.
Odbiorcami dostępnych cyfrowo informacji są: osoby korzystające z mobilnych technologii oraz technologii asystujących, osoby z niepełnosprawnościami oraz osoby starsze. Dzięki dostępności cyfrowej wspomniane grupy mogą wygodnie i samodzielnie korzystać m.in. ze stron internetowych oraz aplikacji mobilnych. W kontekście wdrażania FE należy pamiętać, że wszystkie produkty i usługi, które powstały dzięki wsparciu unijnemu, muszą być dostępne dla wszystkich odbiorców. Przedsiębiorcy, którzy chcą tworzyć rozwiązania problemów osób ze szczególnymi potrzebami, powinni zainteresować się dotacjami w ramach Ścieżki Smart – nabór tematyczny dostępność.
