Ryczałt czy kosztorys w umowach: co korzystniejsze?

Co jest korzystniejsze dla wykonawcy, a co dla zamawiającego: umówienie się na ryczałt czy kosztorys w umowach o dzieło lub roboty budowlane? Dla wykonawców korzystniejszy jest z reguły kosztorys, a zamawiających lepiej zabezpiecza ryczałt. Jakie są między nimi różnice? Na co uważać, podpisując umowę?

Ryczałt czy kosztorys - podstawowe informacje

Wynagrodzenie za wykonanie dzieła lub robót budowlanych ustala się na dwa sposoby. Albo jako wynagrodzenie kosztorysowe, albo jako wynagrodzenie ryczałtowe. Ryczałt czy kosztorys - jakie są różnice?

Wynagrodzenie kosztorysowe (art. 629 Kodeksu cywilnego) określa się na podstawie zestawienia planowanych prac i przewidywanych kosztów, ze wskazaniem określonych cen jednostkowych, stawek i jednostek obmiarowych.  Po wykonaniu prac sporządza się kosztorys powykonawczy, w którym uwzględnia się faktycznie wykonane prace. Zatem ostateczne wynagrodzenie kosztorysowe wylicza się według cen i stawek przyjętych w zestawieniu i faktycznie wykonanych prac.

Wynagrodzenie ryczałtowe (art. 632 K.c.) zawiera uzgodnioną kwotę za wykonanie całości dzieła czy robót budowlanych. Dla ustalenia wynagrodzenia “do zapłaty” nie mają więc znaczenia przewidywany i zrealizowany zakres prac, ilość zużytego materiału, przyjęte stawki robocizny czy ceny jednostkowe. Znacznie trudniej jest też wykonawcy doprowadzić do podwyższenia wynagrodzenia ryczałtowego niż kosztorysowego. Działa to też w drugą stronę: jeśli okaże się, że wykonanie prac było znacznie tańsze, niż pierwotnie szacowano, zamawiający nie ma podstaw, żeby obniżyć wynagrodzenie ryczałtowe.

Kosztorys a prace dodatkowe

Ryczałt czy kosztorys? Różnice  są najbardziej widoczne wtedy, gdy pojawi się konieczność wykonania prac dodatkowych, których nie przewidziano w zestawieniu prac planowanych będących podstawą obliczenia wynagrodzenia kosztorysowego.

Przy wynagrodzeniu określonym kosztorysowo, znaczenie ma wtedy to, kto sporządził zestawienie planowanych prac: zamawiający czy wykonawca.

Jeśli zestawienie sporządził zamawiający i nie przewidział w nim prac, których wykonanie jest konieczne - to przyjmujący zamówienie może żądać odpowiedniego podwyższenia umówionego wynagrodzenia.

Jeżeli zestawienie planowanych prac sporządził przyjmujący zamówienie, może on żądać podwyższenia wynagrodzenia tylko wyjątkowo: wtedy, gdy mimo zachowania należytej staranności nie mógł przewidzieć konieczności prac dodatkowych.

Przykład 1.

Strony podpisały umowę o roboty budowlane, z wynagrodzeniem kosztorysowym. Zestawienie niezbędnych prac sporządził zamawiający. W trakcie realizacji prac okazało się, że do ich wykonania potrzebne jest dodatkowe odwodnienie, nieprzewidziane w zestawieniu prac. Ponieważ zestawienie prac przygotował zamawiający, wykonawca może żądać zapłaty wynagrodzenia za wykonanie odwodnienia. Gdyby zestawienie prac przygotował wykonawca i nie uwzględniłby w nim konieczności wykonania odwodnienia, to wykonawca musiałby te dodatkowe prace wykonać na swój koszt.

Kosztorys a znaczne podwyższenie wynagrodzenia

Gdyby okazało się, że w związku z potrzebą wykonania prac dodatkowych zajdzie konieczność znacznego podwyższenia wynagrodzenia kosztorysowego, zamawiający ma możliwość zakończenia umowy. Powinien w tym celu:

• niezwłocznie odstąpić od umowy (złożyć wykonawcy oświadczenie o odstąpieniu od umowy z powodu znaczącej podwyżki wynagrodzenia wynikającej z konieczności wykonania dodatkowych prac)

• zapłacić przyjmującemu zamówienie odpowiednią część umówionego wynagrodzenia

Problem w tym, że nigdzie nie sprecyzowano, czym jest “znaczące podwyższenie wynagrodzenia”, które pozwala odstąpić od umowy. Oceniać to będzie w razie sporu sąd. Można też w umowie sprecyzować, jaka podwyżka uznawana będzie za “znaczącą” i uzasadniać będzie odstąpienie od umowy.

Odstąpienie od umowy powoduje, że zamawiający musi zapłacić wykonawcy “odpowiednią część wynagrodzenia”. Chodzi tu o wynagrodzenie uwzględniające poczynione nakłady, stopień zaawansowania prac.

Ryczałt a prace dodatkowe

Przy wynagrodzeniu ryczałtowym całe ryzyko, że trzeba będzie wykonać prace dodatkowe i ponieść ich koszty spoczywa na wykonawcy. Dlaczego?

Przy wynagrodzeniu ryczałtowym wykonawca nie może żądać podwyższenia wynagrodzenia, nawet gdyby w czasie zawarcia umowy nie można było przewidzieć rozmiaru lub kosztów prac.

Przy ryczałcie “wykluczona jest zatem możliwość domagania się zapłaty za prace dodatkowe, gdy te prace są naturalną konsekwencją procesu budowlanego i w naturalny sposób z niego wynikają. Dotyczy to zwłaszcza takich sytuacji, które wykonawca robót dysponujący dokumentacją techniczną powinien przewidzieć jako konieczne do wykonania, mimo że dokumentacja ich nie przewiduje” - stwierdził Sąd Apelacyjny w Białymstoku w wyroku z 9 listopada 2017 r., sygn. akt I ACa 459/17.

Ryczałt a rażąca strata dla wykonawcy

Od zasady, że ryczałtu nie można podwyższyć jest tylko jeden wyjątek. Dotyczy on sytuacji, gdy wskutek zmiany stosunków, której nie można było przewidzieć, wykonanie umowy groziłoby wykonawcy rażącą stratą (art. 632 § 2 Kodeksu cywilnego). Wówczas może on zwrócić się do sądu o:

• podwyższenie ryczałtu lub

• rozwiązanie umowy.

Czym jest “rażąca strata”, która uzasadnia podwyższenie ryczałtu? Nie jest nią sama utrata dochodu z konkretnej umowy.

Żeby rażąca strata uzasadniała podwyższenie ryczałtu, musi być ona dodatkowo wywołana “nadzwyczajną zmianą stosunków”. Chodzi tu o zdarzenia niezależne od stron umowy. Wyjaśnił to Sąd Apelacyjny w Warszawie:

Ryczałt czy kosztorys w umowie o roboty budowlane

Przepisy o ryczałcie i kosztorysie znajdują się w Kodeksie cywilnym w rozdziale dotyczącym umowy o dzieło. Czy można je stosować do umowy o roboty budowlane? Zdaniem Sądu Najwyższego dopuszczalne jest stosowanie przepisów o ryczałcie i kosztorysie (z umowy o dzieło) w drodze analogii do umowy o roboty budowlane, w tym również umowy budowlane realizowane w oparciu o procedury zamówień publicznych (uchwała Sądu Najwyższego z 21 lipca 2006 r., sygn. akt III CZP 54/06, uchwała z 29 września 2009 r., sygn. akt III CZP 41/09). Zatem w umowie o roboty budowlane można zapisać ryczałt czy kosztorys.

Ryczałt czy kosztorys - podsumowanie

Ryczałt czy kosztorys? Co wziąć pod uwagę podejmując decyzję o sposobie wynagrodzenia?

• przy ryczałcie wykonawca ponosi koszty niezbędnych prac dodatkowym;

• przy kosztorysie koszty niezbędnych prac dodatkowych ponosi zamawiający, jeżeli to zamawiający sporządził zestawienie prac;

• przy ryczałcie dokładna kwota wynagrodzenia jest znana od początku;

• przy kosztorysie ostateczna kwota do zapłaty będzie znana po sporządzeniu kosztorysu powykonawczego, w którym wykonane prace zostaną przemnożone przez stawki, na które strony się umówiły, zawarte w zestawieniu;

• podwyższenie kwoty wynagrodzenia ryczałtowego jest trudne - zależy od groźby rażącej straty w wyniku okoliczności zewnętrznych, których nie można było przewidzieć.

• ponieważ ryzyko dla wykonawcy przy ryczałcie jest większe, z reguły wyżej kalkuluje on swoje wynagrodzenie składając ofertę.