Kontrole ZUS a doświadczenie zawodowe i wykształcenie pracownika

Jednym z zadań, jakie wykonuje ZUS, jest kontrola przyznanych uprawnień do świadczeń emerytalno-rentowych, chorobowych, macierzyńskich i innych. ZUS w toku postępowania poza podstawowymi przesłankami dowodowymi zaczyna powoływać się na kwestię wykształcenia i doświadczenia zawodowego jako dodatkowe narzędzia do podważania przyznania uprawnień do świadczeń. Jak wyglądają sprawy kwestionowania wykształcenia i doświadczenia zawodowego lub powoływania się na nie w celu zaniechania przyznania świadczeń? Jakie dokładnie uprawnienia posiada ZUS? Jak wyglądają niektóre kontrole ZUS-u w praktyce? Te i inne kwestie poruszono w niniejszej publikacji.

Podstawowe zadania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych

Zakład Ubezpieczeń Społecznych, zwany dalej ZUS-em, w bardzo dużym skrócie pobiera od osób ubezpieczonych różnego rodzaju składki ubezpieczeniowe, prowadzi ewidencję tych składek, a także wypłaca świadczenia emerytalne, rentowe, chorobowe, macierzyńskie i wiele innych.

ZUS wykonuje swoje obowiązki, wykorzystując nieodpłatnie m.in. rejestr PESEL, dane widniejące w Centralnym Rejestrze Podmiotów – Krajowej Ewidencji Podatników (CEIDG, KRS, inne rejestry podmiotów), dane zgromadzone w Krajowym Rejestrze REGON.

Uwzględniając art. 68 Ustawy z dnia 13 października 1998 roku o systemie ubezpieczeń społecznych (zwanej dalej ustawą o ubezpieczeniach społecznych), podstawowy zakres działania, jaki spełnia ZUS w Polsce, przedstawia poniższa tabela.

Warto podkreślić, że ZUS, realizując zadania związane z orzekaniem i weryfikacją stanu zdrowotnego badanego ubezpieczonego przez lekarzy orzeczników i komisji lekarskiej zakładu (dla potrzeb ustalania uprawnień do świadczeń innych niż z ubezpieczeń społecznych), ma prawo zamówić dodatkowe opinie lekarza konsultanta lub psychologa, a także wyniki czasowej obserwacji szpitalnej. Znajduje to zastosowanie także do emerytów i rencistów.

Dodatkowe prewencyjne zadania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych

Powyżej przedstawiono tylko podstawowe zadania ZUS-u. To jednak nie wszystko. Zakład realizuje również w myśl art. 69 ustawy o ubezpieczeniach społecznych m.in. tzw. prewencję rentową. Oznacza to, że podejmuje szereg działań kontrolnych zmierzających do ustalenia faktycznego prawa do uzyskania w przyszłości określonego świadczenia (np. renty).

Zakres działania w tzw. wstępnej (przed udzieleniem i w trakcie udzielenia świadczenia), prewencyjnej kontroli ubezpieczonych to m.in.:

1. prowadzenie we własnym zakresie badań i analiz badających przyczyny niezdolności do pracy,
2. zamawianie przeprowadzenia przez inne podmioty badań naukowych dotyczących przyczyn niezdolności do pracy oraz metod i rozwiązań zapobiegających niezdolności do pracy,
3. finansowanie innych działań dotyczących wstępnej kontroli ubezpieczonych.

Kontrolne czynności podejmowane przez ZUS

ZUS w świetle ustawy o ubezpieczeniach społecznych posiada uprawnienia kontrolne w odniesieniu do zadań w zakresie ubezpieczeń społecznych realizowanych przez płatników składek. ZUS może skontrolować zwłaszcza obszary:

• zgłaszania do ubezpieczeń społecznych;
• prawidłowości obliczania, potrącania i opłacania składek oraz innych składek i wpłat, do których pobierania zobowiązany jest zakład;
• ustalania uprawnień do świadczeń z ubezpieczeń społecznych i wypłacanie tych świadczeń oraz dokonywanie rozliczeń z tego tytułu;
• prawidłowości i terminowości opracowywania wniosków o świadczenia emerytalne i rentowe;
• wystawiania zaświadczeń lub zgłaszania danych dla celów ubezpieczeń społecznych;
• dokonywania oględzin składników majątku płatników składek zalegających z opłatą należności z tytułu składek.

Jak wskazuje art. 87 ustawy o ubezpieczeniach społecznych, inspektor działający z ramienia ZUS-u przeprowadzający kontrolę w siedzibie firmy płatnika składek ma prawo do dokonania wielu czynności kontrolnych weryfikujących dokumenty i wyjaśnienia płatnika składek odnośnie do powodu przeprowadzanej kontroli.

Niektóre kontrole ZUS-u w praktyce

Zadania i uprawnienia ZUS-u wynikające z przepisów prawa to jest jedna strona medalu, natomiast druga strona to praktyczna forma przeprowadzania czynności kontrolnych. Niestety, patrząc z tej strony, występują i takie kontrole, które zmierzają do zakwestionowania dotychczas zdobytego doświadczenia zawodowego pracownika oraz posiadanego przez niego wykształcenia albo użycia aspektu doświadczenia zawodowego lub wykształcenia do podważenia prawa do przyznania świadczenia wypłacanego z ZUS-u.

Niektóre kontrole ZUS-u kwestionujące wykształcenie pracownika oraz doświadczenie zawodowe 

Sprawa, która stała się przedmiotem analizy ZUS-u, dotyczyła obniżenia wymiaru czasu pracy ubezpieczonej z uwagi na ograniczenie liczby przepracowanych godzin z uwagi na ciążę. ZUS w tym wypadku zakwestionował wykształcenie i doświadczenie zawodowe ubezpieczonej i wydał decyzję podwyższającą podstawę składek na ubezpieczenie społeczne. Jednak Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z 5 grudnia 2017 roku (sygn. III AUa 2144/16) był innego zdania.

Ubezpieczona ukończyła Politechnikę na kierunku automatyka i robotyka. Posiadała również świadectwo kwalifikacyjne uprawniające do dozoru w konserwacji, remontów – urządzeń, instalacji i sieci energetycznych wytwarzających, przetwarzających, przesyłających i zużywających energię elektryczną. Na początku 2014 roku pracowała jako kosztorysant na pełnym etacie. Otrzymywała minimalne wynagrodzenie za pracę. Głównym przedmiotem działalności jej pracodawcy (zatrudniającym wtedy 70 osób) były roboty związane z budową linii telekomunikacyjnych i elektroenergetycznych oraz ich naprawą i konserwacją. 

1 kwietnia 2014 roku ubezpieczona rozpoczęła prowadzenie działalności gospodarczej polegającej na realizacji projektów elektryki, automatyki, instalacji teletechnicznych w obiektach. Pracodawca i ubezpieczona oprócz gruntu zawodowego znali się także na gruncie prywatnym.

Do kwietnia 2015 roku ubezpieczona odprowadzała tylko składkę zdrowotną. W rozliczeniu za maj 2015 roku wykazała zwiększoną podstawę do ubezpieczeń społecznych 9800 zł, uzasadniając to potencjalnym korzystnym projektem. Jednak z uwagi na ciążę zrezygnowała z zakontraktowania projektu. Podstawa nie została zmieniona, a zwiększona składka została uregulowana z oszczędności. Od czerwca 2015 roku stan zdrowotny ubezpieczonej pogorszył się i do dnia porodu musiała korzystać z leków.

Przedtem jeszcze ubezpieczona od 1 maja 2015 roku zmniejszyła wymiar czasu pracy z pełnego wymiaru na 3/4 etatu z uwagi na względy zdrowotne (m.in. planowany pobyt w szpitalu) oraz długość dojazdu do pracy 130 km. Operację jednak odwołano. Praca była wykonywana krócej, bo 6 godzin na stanowisku asystenta kosztorysanta. Pozostałe obowiązki ubezpieczonej przejął inny pracownik. Od grudnia 2015 roku ubezpieczona przeszła na urlop macierzyński.

ZUS zakwestionował podstawę wymiaru składek ubezpieczonej, a sprawa ostatecznie trafiła na wokandę Sądu Okręgowego. Jednak ten oddalił wnioski ZUS-u o przeprowadzenie dowodu z faktur wystawianych przez ubezpieczoną z jej działalności gospodarczej za 2015 rok. ZUS złożył wtedy apelację i podważył doświadczenie zawodowe i wykształcenie ubezpieczonej, tzn.:

1. zarzucił błędną ocenę przez Sąd Okręgowy, że obniżona podstawa wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne po obniżeniu wymiaru czasu pracy z pełnego etatu na 3/4 etatu i po obniżeniu wynagrodzeniem w kwocie 1300 zł brutto w stosunku do stanowiska asystenta kosztorysanta, jest godziwa i odpowiednia do wykształcenia, kwalifikacji i doświadczenia ubezpieczonej i nie stanowi kwoty zaniżonej w odniesieniu do rodzaju pracy ubezpieczonej na rzecz spółki;
2. podał w wątpliwość czynność obniżenia wynagrodzenia w 9. tygodniu ciąży ubezpieczonej długotrwale leczącej niepłodność, z jednoczesnym podwyższeniem najwyższej podstawy wymiaru składek w zakresie dobrowolnego ubezpieczenia chorobowego i po 1 miesiącu opłacania składek z tego tytułu, złożenia wniosku o wypłatę zasiłku chorobowego i korzystania w długiej perspektywie ze środków funduszu chorobowego z naruszeniem zasad współżycia społecznego, w szczególności zasad solidaryzmu społecznego w zakresie tworzenia i korzystania z publicznych środków przeznaczonych na ww. cele;
3. stwierdził pominięcie w przyjętych przez sąd ustaleniach istotnych okoliczności i jednocześnie logicznego ich powiązania, a mianowicie okoliczności dotyczących wykształcenia, kwalifikacji i doświadczenia zawodowego ubezpieczonej, opinii pracodawcy;
4. zarzucił za niskie wynagrodzenie w stosunku do wykształcenia zawodowego i doświadczenia w pracy ubezpieczonej. 

Jednak Sąd Apelacyjny uznał, że „[…] Przyznane ubezpieczonej wynagrodzenie rzeczywiście było relatywnie niskie, zwłaszcza gdy weźmie się pod uwagę jej wykształcenie, zajmowane stanowisko i rodzaj świadczonej pracy. 

Nie może ujść uwadze jednak to, że pracując na cały etat od początku 2014 roku odwołująca również uzyskiwała niskie wynagrodzenie, najpierw wynosiło ono 1680 zł, a później 1750 zł brutto. W sytuacji zatem, gdy strony stosunku pracy umówiły się na zmniejszenie etatu do 3/4, nie mogło budzić większych zastrzeżeń to, że proporcjonalnie do tego zmniejszy się także wynagrodzenie ubezpieczonej. Wysokość tej sumy była więc tylko i wyłącznie konsekwencją tego, że pierwotne wynagrodzenie odwołującej, otrzymywane przez nią za cały etat, od początku jej zatrudnienia, było po prostu niskie. 

Obniżenie wysokości wynagrodzenia wobec zmniejszenia wymiaru etatu jest natomiast logiczną konsekwencją takiego stanu, jest też zgodne z zasadami doświadczenia życiowego i założenia, że podmiot prowadzący działalność gospodarczą podejmuje decyzje w sposób racjonalny ustalając wynagrodzenia dla swych pracowników w zamian za świadczoną na jego rzecz pracę. Oczywistym jest bowiem, że skoro pracownik ma świadczyć mniej pracy, to mniejsze otrzyma w związku z tym wynagrodzenie.

Organ rentowy nie zdołał wykazać, co zaznaczono już powyżej, jakoby ubezpieczony mimo zawartej umowy z 27 kwietnia 2015 roku dalej pracowała na cały etat i poza formalną zmianą warunków jej zatrudnienia, żadne w tym stosunku pracy faktyczne zmiany nie zaszły.

Za całkowicie chybione należało więc uznać w świetle powyższy uwag, zastrzeżenia apelującego dotyczące wysokości przyjętego wynagrodzenia w kontekście okoliczności dotyczących wykształcenia, kwalifikacji i doświadczenia zawodowego ubezpieczonej. Zatem odrzucił stanowisko ZUS i podtrzymał stanowisko ubezpieczonego […]”.

ZUS nie przyznaje renty i wskazuje na kwestię wykształcenia i doświadczenia zawodowego

Sprawa innego typu, która stała się przedmiotem analizy ZUS-u, dotyczyła ubiegania się o rentę z tytułu częściowej niezdolności do pracy. Lekarze orzecznicy ZUS-u uznali, że ubezpieczony jest zdolny do pracy, a dokumentacja nie do końca jest dowodem na przesłanki udzielenia świadczenia w postaci renty. Niemniej Sąd Apelacyjny w Szczecinie w wyroku z 23 stycznia 2018 roku (sygn. II A Ua 202/17) był odmiennego zdania.

Ubezpieczony przez 12 lat był uprawniony do renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy (rak żołądka leczony operacyjnie z całkowitym usunięciem żołądka z powikłaniem pod postacią ropnia okolicy śledziony, porażenie nerwu promieniowego). Określił, że mimo operacji i leczenia nadal ma zawroty głowy, omdlenia, a także potwierdzoną przez lekarza przepuklinę. Otrzymuje również regularnie domięśniowo witaminę B12. Ubezpieczony wciąż jest chory na raka żołądka (po operacji), ponadto posiada objawy zespołu poresekcyjnego, refluks jelitowo-przełykowy, niedokrwistość wtórną oraz pozostałe dolegliwości. To wszystko powoduje, że jest wciąż częściowo niezdolny do pracy.

Ubezpieczony posiada wykształcenie o wyuczonym zawodzie – stolarz meblowy. W trakcie, gdy jeszcze pracował jako stolarz, montażysta meblowy, prowadził także działalność gospodarczą polegającą na świadczeniu usług stolarskich.

Po ukończeniu tego okresu przedłożył do ZUS-u wniosek o ponowne ustalenie prawa do otrzymywania renty z racji tego, że ww. leczenie nie poprawiło stanu zdrowia na tyle, że może wrócić do pracy. 

Jednak ZUS stwierdził, że ubezpieczony nie jest osobą niezdolną do pracy. Rak żołądka leczony operacyjnie bez cech wznowy wskazuje, iż stopień zaawansowania rozpoznanego dalszego schorzenia i pozostałych wymienionych przez ubezpieczonego nie narusza sprawności organizmu, a więc ubezpieczony jest zdolny do pracy.

Warto podkreślić, że ZUS powołał się na art. 12 ust. 3 ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, który mówi, że za osobę niezdolną do pracy uważa się m.in. osobę częściowo niezdolną do pracy, która w znacznym stopniu utraciła zdolność do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji.  

ZUS uznał, że ubezpieczony przecież posiada wykształcenie, jest stolarzem, a więc poprzez to nie może być uznany za niezdolnego do pracy lub niezdolnego częściowo do pracy w odniesieniu do swoich kwalifikacji i wykształcenia. ZUS użył więc w tej sprawie kwestii wykształcenia w odniesieniu do stwierdzenia braku niezdolności do pracy na płaszczyźnie chorobowej.

Sprawa trafiła do Sądu I instancji, gdzie Sąd Okręgowy w Szczecinie w wyroku z 16 stycznia 2017 roku (sygn. akt VI U 1135/16) przyznał rację ubezpieczonemu. ZUS złożył apelację, a sprawę ostatecznie rozstrzygnął Sąd Apelacyjny w Szczecinie, który stwierdził, że „[…] ubezpieczony nie jest zdolny do pracy zgodnie z posiadanymi kwalifikacjami. Sporządzone na potrzeby niniejszego postępowania opinie, uwzględniają wszystkie istotne elementy dla oceny czy ubezpieczony jest zdolny do pracy, a mianowicie sprawność psychofizyczną organizmu, wiek, kwalifikacje zawodowe oraz wykonywane dotychczas prace. Uwzględnić przy tym należy, że ubezpieczony dotychczas pracował wyłącznie jako stolarz, a więc wykonywał prace ciężkie fizycznie, do których obecnie ma przeciwwskazania. Zdolność do zatrudnienia na rynku pracy zgodnie z posiadanymi kwalifikacjami, jak i w wykonywanym dotychczas zawodzie nie została zachowana i tu ocena biegłych jest jednoznaczna.

Podkreślić ponownie należy, że o niezdolności do pracy nie decydują lekarze leczący ubezpieczonego, gdyż chodzi tu o ocenę niezdolności do pracy w prawnym rozumieniu, podejmowaną w trybie określonej procedury i przez odpowiednie organy (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 18 maja 2010 roku, I UK 22/10, LEX nr 607130). W postępowaniu sądowym ocena niezdolności do pracy w zakresie naruszenia sprawności organizmu i wynikających stąd ograniczeń możliwości wykonywania pracy – weryfikacja orzeczeń lekarzy orzeczników, z zasady wymaga wiadomości specjalnych. 

Rację ma apelujący wskazując, że w sprawach o prawo do renty nie wystarczy udowodnienie, że występują określone schorzenia, lecz konieczne jest wykazanie, w jakim stopniu wpływają one na utratę zdolności do pracy zgodnej z posiadanymi kwalifikacjami (wyrok Sądu Najwyższego z dnia 1 grudnia 2000 r., II UKN 113/00, OSNP 2002/14/343). W treści apelacji organ rentowy podniósł, że ubezpieczony posiada wykształcenie zawodowe, a w czasie aktywności zawodowej pracował jako stolarz oraz prowadził działalność gospodarczą w zakresie usług stolarskich, tym samym za błędne w świetle art. 12 ust. 3 ustawy emerytalno-rentowej należało uznać stanowisko Sądu Okręgowego. Odpowiadając na zarzuty organu rentowego wyjaśnić należy, że – jak wskazał przy tym Sąd Najwyższy w pisemnych motywach wyroku z dnia 15 września 2006 roku, I UK 103/06, OSNP 2007/17-18/261 – wyjaśnienie treści pojęcia »pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji« wymaga uwzględnienia zarówno kwalifikacji formalnych (czyli zakresu i rodzaju przygotowania zawodowego udokumentowanego świadectwami, dyplomami, zaświadczeniami), jak i kwalifikacji rzeczywistych (czyli wiedzy i umiejętności faktycznych, wynikających ze zdobytego doświadczenia zawodowego). 

Przy ocenie niezdolności do pracy dla celów rentowych bardziej istotne są kwalifikacje rzeczywiste, gdyż ocena ta sprowadza się do stwierdzenia, w jakim stopniu wiedza i umiejętności, którymi dysponuje ubezpieczony, mogą być wykorzystane przez niego w pracy, pomimo ograniczeń sprawności organizmu. 

Sąd Okręgowy prawidłowo ocenił, że ubezpieczony posiada kwalifikacje rzeczywiste oraz faktyczne do pracy stolarza. Jest to praca ciężka fizycznie, a jak wynika z jednoznacznych opinii biegłych, czego zresztą nie zakwestionował organ rentowy, ubezpieczony ma przeciwwskazania do wykonywania pracy ciężkiej fizycznie, a więc pracy w wyuczonym, zdobytym i wykonywanym zawodzie (…)”.

Końcowo warto podkreślić inne ciekawe wyroki:

1. wyrok SN z 20 czerwca 2018 roku o sygn. akt I UK 166/17,
2. wyrok SA w Łodzi z 29 maja 2019 roku o sygn. akt III AUa 898/18,
3. wyrok SA w Warszawie z 29 września 2020 roku o sygn. akt III AUa 821/18.