W dniu 5 grudnia 2008 r. wprowadzono do polskiego porządku prawnego nowe postępowanie określane w literaturze prawniczej jako upadłość konsumencka. Przepisy w kształcie wprowadzonym ustawą z 2008 r. nie spełniły swych pierwotnych założeń. Regulacja ta okazała się nieefektywna, a dostęp do upadłości konsumenckiej - ze względu na wyśrubowane wymagania ustawowe - bardzo ograniczony. Jak wynika ze statystyk prowadzonych przez Ministerstwo Sprawiedliwości, w okresie pierwszych trzech lat obowiązywania w polskim prawie przepisów o upadłości konsumenckiej, ogłoszonych zostało zaledwie 36 upadłości. Ustawa z dnia 29 sierpnia 2014 r. o zmianie ustawy prawo upadłościowe i naprawcze, ustawy o Krajowym Rejestrze Sadowym oraz ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych wprowadziła gruntowne zmiany w zakresie omawianej instytucji. Weszły one w życie z dniem 31 grudnia 2014 r. Niniejsze opracowanie ma na celu prześledzenie najważniejszych zmian w tym zakresie oraz wskazanie, jakie elementy powinien zawierać wniosek o ogłoszenie upadłości przez konsumenta.
Zakres zastosowania przepisów o upadłości konsumenckiej
Stosowanie przepisów o upadłości konsumenckiej dotyczyć będzie osoby, która w momencie ogłoszenia upadłości nie prowadzi działalności gospodarczej ani zawodowej. Tę specjalną procedurę oddłużeniową stosuje się także do osoby, która przestała być wspólnikiem osobowej spółki handlowej, jeżeli od dnia wykreślenia z właściwego rejestru, upłynął rok. Podobnie jak w przypadku upadłości przedsiębiorców, główną przesłanką ogłoszenia upadłości konsumenckiej jest niewypłacalność, a więc w myśl art. 11 prawa upadłościowego (dalej jako p.u.) sytuacja, w której dłużnik nie wykonuje swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. W nowelizacji zrezygnowano z przesłanki zaistnienia wyjątkowych i niezależnych od dłużnika okoliczności, aby zapewnić większą dostępność specjalnej procedury upadłościowej wobec osób fizycznych. W nowej regulacji ustawodawca zrezygnował także z przesłanki pogłębiania stanu niewypłacalności jako okoliczności, stojącej na przeszkodzie ogłoszenia upadłości konsumenta. Do tej pory skorzystanie z takiej instytucji jak upadłość konsumencka możliwe było tylko w sytuacji, gdy niewypłacalny dłużnik posiadał więcej niż jednego wierzyciela. W przypadku konsumentów usprawiedliwionym jest stwierdzenie, że nadmierne zadłużenie powstaje już w przypadku występowania jednego dłużnika, którym z reguły jest bank, udzielający kredytu. Zmianę tę uznać należy za w pełni zasadną.
Oddalenie wniosku o ogłoszenie upadłości
W myśl nowego brzmienia art. 491(4) ust. 1 p.u. sąd oddala wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli dłużnik doprowadził do swojej niewypłacalności lub istotnie zwiększył jej stopień umyślnie lub w skutek rażącego niedbalstwa. Sąd oddala wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli dane podane przez dłużnika we wniosku są niezgodne z prawdą lub niezupełne, chyba że niezgodność lub niezupełność nie są istotne lub przeprowadzenie postępowania jest uzasadnione względami słuszności lub względami humanitaryzmu. Widoczne jest zatem obniżenie standardów względem wniosków składanych przez konsumentów, co ma niebagatelne znaczenie w przypadku osób, których nie stać na profesjonalnego pełnomocnika. Wniosek zostanie oddalony również, jeżeli w stosunku do konsumenta prowadzono już konsumenckie postępowanie upadłościowe, ale zostało ono umorzone z innych przyczyn niż na wniosek konsumenta, np. konsument nie wywiązywał się ze swoich obowiązków, podał nieprawdziwe informacje.
Koszty postępowania upadłościowego
Dużą barierą w zakresie dostępności postępowania upadłościowego dla osób fizycznych były koszty postępowania, którymi pierwotnie obciążany był dłużnik. Jedną z najczęściej podawanych przez sądy podstaw oddalenia wniosku o ogłoszenie upadłości był art. 13 ust. 1 p.u., który stanowi, że sąd oddali wniosek o ogłoszenie upadłości, jeżeli majątek niewypłacalnego dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie kosztów postępowania. Obecnie, gdy majątek niewypłacalnego dłużnika-konsumenta nie wystarcza na pokrycie kosztów postępowania albo w masie upadłości brak jest płynnych funduszów na ich pokrycie, koszty te pokrywa tymczasowo Skarb Państwa. Upadły pokrywa następnie te koszty, spłacając je w ramach wykonywania planu spłaty wierzycieli. W przypadku, gdy dłużnik nie będzie w stanie dokonać jakichkolwiek spłat, sąd będzie miał możliwość umorzenia zobowiązań bez ustalenia planu spłaty, zaś koszty będą obciążały Skarb Państwa.
Nowy start dla konsumenta
Dużą zmianą w odniesieniu do poprzedniego stanu prawnego jest możliwość szybszego umorzenia długów, co ma umożliwić realizację idei „nowego startu”. Dotychczas wymagało to wieloletniego procesu spłacania wierzycieli w związku z realizacją planu spłaty. Maksymalny okres wykonywania planu spłaty został skrócony z 5 do 3 lat, z możliwością jednokrotnego przedłużenia o 18 miesięcy, w sytuacji gdy dłużnik nie będzie mógł wywiązać się obowiązków, o których sąd orzekł w palnie spłaty. Wykonywanie planu spłaty będzie teraz bardziej elastyczne w zależności od zmieniających się okoliczności. W razie zaistnienia trwałej niemożności jego wykonywania przez dłużnika, np. w związku z ciężką, przewlekłą chorobą, sąd będzie mógł uchylić plan spłaty i umorzyć pozostałe długi. W przypadku zaś dopuszczenia się przez osobę, która skorzystała z takiego środka jak upadłość konsumencka poważnych naruszeń w wykonywaniu obowiązków wynikających z planu spłaty, sąd będzie miał kompetencje do uchylenia planu spłaty i odmowy oddłużenia niesolidnego dłużnika.
Tryby prowadzenia postępowania upadłościowego
Do tej pory ogłoszenie upadłości konsumenckiej było możliwe tylko w wariancie upadłości likwidacyjnej. Zgodnie ze znowelizowanymi przepisami, od 31 grudnia 2014 r. osoby fizyczne nieprowadzące działalności gospodarczej mają możliwość zawarcia układu z wierzycielami, jeżeli zostanie uprawdopodobnione, że w drodze układu zostaną osiągnięte cele postępowania, a więc oddłużenie konsumenta i zaspokojenie wierzycieli w jak najwyższym stopniu. Zawarcie układu umożliwi uniknięcie przez dłużnika pełnej likwidacji jego majątku, co często powstrzymywało dłużników przed zgłaszaniem wniosku o ogłoszenie upadłości, zwłaszcza w perspektywie utraty dachu nad głową. Możliwość zawarcia układu jest także korzystna z punktu widzenia banków, dla których perspektywa umorzenia wierzytelności, przysługujących bankowi względem upadłego, będzie odpowiednio motywująca np. do rozłożenia kredytu na większą ilość rat. Wniosek o ogłoszenie upadłości rozpoznaje sąd upadłościowy w składzie jednego sędziego.
Upadłość konsumencka - mieszkanie konsumenta
W razie ogłoszenie upadłości w opcji likwidacyjnej składniki majątku dłużnika zostaną spieniężone, a kwota uzyskana w ten sposób będzie służyć zaspokojeniu wierzycieli. Upadły nie pozostanie jednak bez dachu nad głową. Obecnie na zaspokojenie potrzeb mieszkaniowych konsumenta można wyznaczyć kwotę o równowartości miesięcznego czynszu za okres od dwunastu do dwudziestu czterech miesięcy (wcześnie tylko na okres dwunastu miesięcy). Doprecyzowano ponadto przesłanki, którymi ma się kierować sąd przy wydzielaniu odpowiedniej kwoty. Przecięty czynsz najmu dotyczyć ma tej samej lub sąsiedniej miejscowości. Co więcej uściślono, że należy brać pod uwagę zdolności zarobkowe upadłego, sumę uzyskaną ze sprzedaży lokalu mieszkalnego albo domu jednorodzinnego oraz opinię syndyka, która jednak nie jest dla sądu wiążąca. Ustawodawca wprowadził możliwość przyznania upadłemu zaliczki na poczet przedmiotowej kwoty.
Ogłoszenia
Aktualna regulacja przewiduje podanie do publicznej wiadomości upadłości osoby fizycznej przez dokonanie stosownego ogłoszenia w budynku sądu oraz w Monitorze Sądowym i Gospodarczym, przy czym to ostatnie zwolnione są z opłat. Zrezygnowano z zamieszczania ogłoszenia w gazecie o zasięgu ogólnopolskim, gdyż generowało to tylko niepotrzebne koszty.
Upadłość konsumencka - elementy wniosku
Wniosek o ogłoszenie upadłości powinien zawierać:
1) imię i nazwisko dłużnika albo jego nazwę oraz numer PESEL albo numer w Krajowym Rejestrze Sądowym, a w przypadku ich braku - inne dane umożliwiające jego jednoznaczną identyfikację, miejsce zamieszkania albo siedzibę, adres, a jeżeli dłużnikiem jest spółka osobowa, osoba prawna albo inna jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną - imiona i nazwiska reprezentantów w tym likwidatorów, jeżeli są ustanowieni, a ponadto w przypadku spółki osobowej - imiona i nazwiska oraz miejsce zamieszkania wspólników odpowiadających za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim majątkiem;
2) wskazanie miejsca, w którym znajduje się główny ośrodek podstawowej działalności dłużnika;
3) wskazanie okoliczności, które uzasadniają wniosek i ich uprawdopodobnienie;
4) informację, czy dłużnik jest uczestnikiem podlegającego prawu polskiemu lub prawu innego państwa członkowskiego systemu płatności lub systemu rozrachunku papierów wartościowych w rozumieniu ustawy z dnia 24 sierpnia 2001 r. o ostateczności rozrachunku w systemach płatności i systemach rozrachunku papierów wartościowych oraz zasadach nadzoru nad tymi systemami (Dz. U. z 2016 r. poz. 1224) lub niebędącym uczestnikiem podmiotem prowadzącym system interoperacyjny w rozumieniu tej ustawy;
5) informację, czy dłużnik jest spółką publiczną w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych
Należy pamiętać, iż do wniosku należy dołączyć wszelkie dokumenty, które będą udowadniać okoliczności, na które konsument powołuje się we wniosku i potwierdzające, że upadłość konsumencka jest tu jedynym rozwiązaniem.
